Rośliny leśne dostarczające pożytku w okresie późnowiosennym i wczesnoletnim

Niniejszy artykuł jest kontynuacją przeglądu gatunków pożytkowych rosnących w lasach. Gros z nich stanowią byliny (ich cykl życiowy trwa kilka-kilkanaście lat) lub krzewinki (rośliny wieloletnie o pędach zdrewniałych u nasady oraz zielnych w górnej części), które są tym cenniejsze, iż rosną na danym stanowisku przez dłuższy czas i mogą stanowić długotrwałe źródło pożytku dla pszczoły miodnej.

Bagno zwyczajne. Fot. Aneta Sulborska

Bagno zwyczajne – Rhododendron tomentosum Harmaja (= Ledum palustre L.)

Rodzina: Ericaceae – wrzosowate

Roślina występuje na torfowiskach oraz w borach bagiennych. Jest zimozieloną krzewinką lub krzewem o silnej, nieco mdłej woni. Wykształca wyprostowane pędy dorastające do 1–1,5 m wysokości. Charakterystyczną cechą młodych pędów jest obecność rudych włosków na ich powierzchni.

Liście są skórzaste, lancetowate lub wąskoeliptyczne o długości do 5 cm, roztarte niezbyt przyjemnie pachną. Brzeg liści jest podwinięty, ich górna strona błyszcząca i ciemnozielona, dolna wełnisto owłosiona przez rude włoski.

Do ich wyglądu prawdopodobnie nawiązuje łacińska nazwa Ledum wywodząca się od greckiego słowa lédos = tkanina wełniana. Białe lub różowawe kwiaty o średnicy 1–1,5 cm i silnej, odurzającej woni zakwitają od maja do czerwca.

Wyrastają na długich szypułkach na końcach ubiegłorocznych pędów, tworząc kuliste baldachy. Owocem jest torebka. Ziele i liście gatunku wykorzystywane są w celach leczniczych. Indianie i Eskimosi parzyli z tych ostatnich herbatę.

Bagno jest rośliną trującą, gdyż jej liście i pędy wydzielają olejek eteryczny porażający układ nerwowy i działający narkotycznie. Pędy stosowane są do odstraszania moli, prusaków i innych owadów. Dawniej rośliną fałszowano piwo.

Na stanowiskach naturalnych roślina podlega częściowej ochronie.

Bodziszek żałobny. Fot. Aneta Sulborska

Bodziszek żałobny – Geranium phaeum L.

Rodzina: Geraniaceae – bodziszkowate

Należy do gatunków górskich, dlatego można go spotkać głównie w południowej części Polski. Najczęściej rośnie w wilgotnych lasach liściastych (gł. grądach i olsach), w zaroślach, nad brzegami potoków i na wilgotnych łąkach.

Jest byliną o silnym, rozgałęzionym kłączu tworzącym kępy. Łodygi są wzniesione, owłosione, dorastające do 30–70 cm wysokości. Dolne liście wyrastają na ogonkach, górne są siedzące. Blaszka liściowa ma dłoniasty kształt oraz jest wcinana.

Często na jej górnej powierzchni widnieje ciemnofioletowa plama. Łacińska nazwa gatunkowa rośliny wywodzi się od słowa phaeus = ciemny, żałobny i odnosi się do barwy kwiatów, które są czarnofioletowe. Kwiaty o średnicy 1,5–2 cm wyrastają po dwa na wydłużonych szypułkach, kwitną od maja do sierpnia.

Płatki korony w dolnej części są wydłużone i ostro zakończone, natomiast na szczycie zaokrąglone i odgięte w dół. Element generatywny stanowi dziesięć pręcików, które dojrzewają jako pierwsze, oraz słupek z pięciodzielnym znamieniem.

Owocem jest szorstko owłosiona, wydłużona rozłupnia przypominająca kształtem ptasi dziób. Do jej wyglądu nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od greckiego słowa geranos oznaczającego żurawia.

Bodziszek żałobny. Fot. Aneta Sulborska

Jasnota gajowiec. Fot. Aneta Sulborska

Jasnota gajowiec – Lamium galeobdolon (L.) Crantz

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

To bylina dorastająca do 10–60 cm wysokości spotykana w wilgotnych lasach (głównie liściastych) i zaroślach. Wykształca wzniesione, owłosione łodygi o typowym dla przedstawicieli rodziny jasnotowatych, czworobocznym kształcie.

Po kwitnieniu wyrastają gęsto ulistnione rozłogi, które płożą się po powierzchni ziemi i zakorzeniają. Liście ułożone są naprzeciwlegle (z jednego węzła wyrastają dwa liście), dolne wykształcają ogonek, górne są siedzące (nie mają ogonków).

Liście cechuje częściowa zimotrwałość i ciemnozielona barwa, często ze srebrzystymi plamami widocznymi na górnej powierzchni blaszki. Łacińska nazwa gatunkowa rośliny wywodzi się od dwóch greckich słów galée, galéa = kuna, tchórz i bdólos = smród, odór, gdyż roztarte liście nieprzyjemnie pachną.

Kwiaty są duże (1,5–2,5 cm długości), wyrastają w nibyokółkach po 6–10. Zbudowane są z kielicha o pięciu owłosionych ząbkach oraz żółtej korony, która w dole zrośnięta jest w prawie prostą rurkę, a w górze tworzy dwie wargi.

Warga górna hełmiasto okrywa pręciki i górną część słupka, na wardze dolnej (stanowiącej miejsce dla lądowania owadów) widnieją brązowe plamki, które wskazują owadom drogę do nektaru. Kwitnienie trwa od kwietnia do czerwca. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki.

Jasnota gajowiec. Fot. Aneta Sulborska

Miodownik melisowaty. Fot. Aneta Sulborska

Miodownik melisowaty – Melittis melissophyllum L.

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest piękną byliną występującą w lasach liściastych (dąbrowach, borach mieszanych, grądach), zwłaszcza na glebach wapiennych. Część podziemną rośliny stanowią kłącza, nad ziemię zaś wyrastają łodygi o wysokości 30–50, czasem 80 cm, pokryte włoskami.

Liście są krótkoogonkowe, osadzone na łodydze nakrzyżlegle (z każdego węzła wyrastają dwa liście, przy czym para liści w kolejnym węźle jest obrócona o 90°), dzięki czemu nie zacieniają się wzajemnie. Ich kształt jest jajowaty do eliptycznolancetowatego, brzeg karbowano-ząbkowany z 20–32 ząbkami z każdej strony blaszki.

Cała roślina przyjemnie pachnie cytryną. Łacińska nazwa gatunkowa miodownika pochodzi od słowa melissophýllus (= o liściach podobnych do melisy) i nawiązuje do podobieństwa z liśćmi melisy. Bylina wykształca duże (3–5 cm długości), pachnące kwiaty, które wyrastają w kątach górnych liści w liczbie 1–3.

Często są one skierowane tylko w jedną stronę łodygi. Mają barwę białą lub różową oraz purpurowe kropki na wewnętrznej powierzchni. Korona kwiatu jest dwuwargowa z całobrzegą wargą górną i trójklapową wargą dolną, której środkowa klapa cechuje się fioletowopurpurowym zabarwieniem.

Kwiaty przyjemnie pachną miodem, stąd nazwa miodownik. Owocem jest czterodzielna rozłupnia. Roślina znajduje się pod częściową ochroną gatunkową. Miodownik znalazł zastosowanie w medycynie ludowej przy schorzeniach wątroby, jako środek moczopędny oraz gojący rany i oparzenia. Może także służyć do zaprawiania napojów alkoholowych oraz odstraszania moli.

Miodownik melisowaty. Fot. Aneta Sulborska

Smółka pospolita (= firletka lepka, lepczyca) – Viscaria vulgaris Röhl.

Rodzina: Caryophyllaceae – goździkowate

Występuje na łąkach, przydrożach, skrajach lasów, w zaroślach i lasach liściastych. Częścią podziemną są pełzające kłącza, z których wyrastają pędy z różyczką liści i pędy kwiatostanowe. Łodygi osiągają wysokość 30–80 cm, poniżej węzłów pokryte są lepką, ciemną wydzieliną, której wygląd przyczynił się do nadania nazwy smółka.

Smółka pospolita. Fot. Aneta Sulborska

Również łacińska nazwa Viscaria (viscum = lep na ptaki, lep), którą tłumaczy się jako przynęta, jest związana z lepkimi łodygami. Robotnice mogą zbierać te substancje, wykorzystując je do produkcji propolisu.

Liście wyrastają po dwa naprzeciw siebie i są zrośnięte nasadami. Dolne mają łopatkowaty kształt, górne są równowąskie. Kwiaty o ciemnoróżowej koronie z dwudzielnym przykoronkiem zebrane są w groniaste kwiatostany.

Kwitnienie trwa od maja do czerwca, czasem roślina powtarza kwitnienie w sierpniu i wrześniu. Owocem jest torebka.

Szczaw zwyczajny. Fot. Aneta Sulborska

Szczaw – Rumex L.

Rodzina: Polygonaceae – rdestowate

Do rodzaju szczaw należy ponad 200 gatunków. W Polsce najczęściej występuje szczaw zwyczajny (Rumex acetosa L.) i polny (Rumex acetosella L.), który można spotkać na łąkach, polanach śródleśnych, przydrożach lub w miejscach ruderalnych.

Pierwszy z gatunków jest także uprawiany (we Francji już od XIV w.). Ich obecność wskazuje na zakwaszenie gleby. Rośliny wykształcają strzałkowate, eliptycznopodługowate liście odziomkowe o długich ogonkach oraz stopniowo malejące liście łodygowe.

Przylistki zrośnięte są w przezroczystą, białą lub różową pochewkę nazywaną gatką. Szczaw zwyczajny jest rośliną jednopienną, natomiast szczaw polny dwupienną – co oznacza, że kwiaty męskie (te jedynie mają znaczenie dla pszczół) i żeńskie osadzone są na oddzielnych osobnikach.

Niepozorne, zielonkawe lub czerwonawe kwiaty zebrane są w wiechowate kwiatostany. Szczaw polny kwitnie od maja do września, szczaw zwyczajny miesiąc krócej. Owocem są liczne (~8 tys. u szczawiu zwyczajnego), trójkanciaste orzeszki.

Liście zawierają dużo wit. C i są wykorzystywane na zupy i sałatki oraz mogą zastępować szpinak. Ich kwaśny smak znalazł odzwierciedlenie w łacińskich nazwach gatunkowych wywodzących się od słowa acétum = ocet, kwaśne wino.

Liści nie należy jednak spożywać w nadmiernych ilościach z uwagi na obecność szkodliwego kwasu szczawiowego, który powoduje kamicę nerkową i artretyzm. Odkładaniu się w organizmie kryształów szczawianu wapnia częściowo zapobiega spożywanie roślin wraz z nabiałem.

Zjedzenie dużych ilości świeżych liści przez bydło wywołuje u nich biegunkę i wymioty. Liście i korzenie szczawiu zwyczajnego mają także zastosowanie w lecznictwie, m.in. herbata z liści pozytywnie wpływa na pracę wątroby i nerek, stosowana jest przy żylakach, hemoroidach i miażdżycy a okłady z liści, korzeni i owoców przyspieszają gojenie się ran, zwichnięć, leczą wrzody i czyraki.

Sok ze szczawiu zwyczajnego służy do wywabiania plam z pleśni, atramentu i rdzy, a także do czyszczenia srebra. Nasionami szczawiu polnego karmi się ptaki hodowane w klatkach, a liśćmi odżywiają się przedstawiciele jeleniowatych z Ameryki Płn.

Wiciokrzew pospolity. Fot. Aneta Sulborska

Wiciokrzew pospolity (= suchodrzew pospolity, wiciokrzew suchodrzew) – Lonicera xylosteum L.

Rodzina: Caprifoliaceae – przewiertniowate

Jest krzewem dorastającym do 2 m wysokości. Występuje w lasach (głównie liściastych) i zaroślach, jest także sadzony w celach ozdobnych w parkach oraz na osiedlach. Wykształca silnie rozgałęzione, wewnątrz puste pędy, które w młodości są owłosione, a później nagie.

Liście cechują się jajowatym lub szerokoeliptycznym kształtem, są orzęsione i obustronnie miękko owłosione, wyrastają naprzeciwlegle (po dwa z węzła). Roślina kwitnie od maja do czerwca. Dwuwargowe, żółtawobiałe, w miarę przekwitania żółknące, owłosione kwiaty o długości 1–1,5 cm osadzone są po dwa na wspólnej szypułce.

Dolna część korony zrośnięta jest w rozszerzoną u nasady rurkę długości 3–4 mm, w której zbiera się nektar. Kwiaty wydzielają przyjemny, delikatny zapach. Owoce to ciemnoczerwone, szkliste jagody, długo utrzymujące się na krzewie. Są trujące dla ludzi, ale chętnie zjadane przez ptaki.

Wiciokrzew pospolity. Fot. Aneta Sulborska

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"