Pszczelarskie kompendium wiedzy o warrozie, cz. 1.

Dręcz pszczeli, czyli Varroa destructor, jest pasożytniczym roztoczem żerującym na czerwiu zasklepionym oraz postaciach dorosłych pszczoły miodnej Apis mellifera, a także pszczoły wschodniej Apis cerana.
Wraz z towarzyszącymi zakażeniami wirusowymi jest obecnie główną przyczyną wysokich strat rodzin A. mellifera na świecie. Historię współczesnego pszczelarstwa można wręcz podzielić na dwa okresy: „przedwarrozowy” i obecny – „warrozowy”, gdzie bez nieustannej kontroli stopnia porażenia i leczenia, rodziny skazane są na śmierć.

Fot. 1. Dojrzała samica V. destructor po stronie grzbietowej i brzusznej. Fot. Anna Gajda

Po raz pierwszy zaobserwowano V. destructor w rodzinach A. mellifera w 1950 r. w Azji, skąd przeniósł się do USA i Europy. Ogniska inwazji notowano kolejno w: Pakistanie (1955), Japonii (1958), Chinach (1959), w Bułgarii (1967), Paragwaju (1971), Niemczech (1977) i USA (1987).

W Polsce roztocza po raz pierwszy zidentyfikowano w 1980 r. w województwie lubelskim. W 1985 roztocza stwierdzano już w większości województw. W 2000 roku potwierdzono obecność pasożyta w Nowej Zelandii. Obecnie nie występuje tylko w Australii i na Antarktydzie.

W tej chwili walka z warrozą jest już integralną częścią standardowej gospodarki pasiecznej w Polsce, ponieważ roztocz jest obecny we wszystkich rodzinach pszczelich w naszym kraju. Te, w których nie prowadzi się zwalczania warrozy, giną z reguły w ciągu maksymalnie 3 sezonów.

Należy pamiętać, że pszczoły (mimo że nie czują bólu), mają wiele innych receptorów nerwowych i narażanie ich na działanie dużej ilości pasożytów sprawia im ogromny dyskomfort i w dość dramatyczny sposób zabija (znaczna utrata hemolimfy oraz ciała tłuszczowego, rany, zakażenia wirusowe, obniżenie odporności itd.).

Warroza, na mocy Ustawy z 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, podlega w Polsce obowiązkowi rejestracji. Oznacza to jedynie, że Główny Lekarz Weterynarii dodaje do swoich rejestrów zapisy o wystąpieniu przypadków choroby, a żadne czynności nie są wdrażane, ponieważ nie jest to choroba podlegająca obowiązkowi zwalczania.

Paradoksalnie warto jest jednak zgłaszać wystąpienie warrozy, gdyż dzięki temu mamy dokumenty (argumenty) na to, że jest jej w Polsce dużo i daje nam to podstawę do ubiegania się o środki finansowe z Unii Europejskiej na pomoc w zwalczaniu choroby. Niestety do tej pory tylko nieliczne przypadki były zgłaszane.

Fot. 2. Postaci rozwojowe roztocza w komórce: a) protonimfy, b) samiec, c) deutonimfy. Fot. Anna Gajda
Zdjęcia stanowią własność autorki. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jej zgody.

Biologia pasożyta

Inwazja V. destructor u pszczół pierwotnie dotyczyła jedynie jego naturalnego gospodarza, którym jest pszczoła wschodnia (Apis cerana). U tego gatunku rozmnażanie roztoczy ogranicza się jedynie do czerwiu trutowego, a dobrze rozwinięte u pszczoły wschodniej mechanizmy usuwania pasożytów sprawiają, że roztocz nie stanowi dla niej większego zagrożenia.

Fot. 3. Miejsca defekacji widoczne na ścianach komórek. Fot. Anna Gajda
Zdjęcia stanowią własność autorki. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jej zgody.

Do poruszania się oraz przywierania do gospodarza służą samicom 4 pary krótkich, członowanych odnóży, zakończonych przylgami. Na zakończeniach przednich odnóży zlokalizowane są włoski czuciowe pełniące funkcję narządów zmysłów.

Samiec (znacznie mniejszy od samicy) jest bardziej okrągły, a jego ciało ma kolor kremowobiały (fot. 2a). Może przetrwać jedynie w zasklepionej komórce z czerwiem, gdyż jest niezwykle wrażliwy na wysuszenie i po otwarciu komórki szybko ginie.

Aparat gębowy samca jest silnie uwsteczniony i częściowo przekształcony w aparat kopulacyjny, dlatego nie jest on w stanie sam przekłuć się przez oskórek czerwiu. Żywi się wypływającą z ran powstałych przy żerowaniu samicy hemolimfą.

Podobnie odżywiają się wszystkie stadia rozwojowe roztocza, gdyż ich aparaty gębowe są zbyt miękkie, by pasożyty odżywiały się samodzielnie.

Fot. 4. Larwa pszczela wyjęta z komórki z widocznymi na jej ciele dwoma dorosłymi samicami V. destructor. Fot. Anna Gajda
Zdjęcia stanowią własność autorki. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jej zgody.

Cykl rozwojowy pasożyta odbywa się w całości w zasklepionym czerwiu (trutowym, pszczelim, a bardzo rzadko matecznym). Samica wchodzi do komórki z larwą pszczelą na około 20 godzin (w przypadku larw trutowych na około 40 godzin) przed zasklepieniem.

Następnie zanurza się w mleczku pszczelim na dnie komórki i unosi ponad jego powierzchnię perytremę, czyli rurkę, przez którą oddycha. Dzięki temu mechanizmowi samica nie jest wykrywana i usuwana przez pszczoły karmicielki.

Może zatem spokojnie czekać, aż larwa zostanie zasklepiona i spożyje mleczko. Samica rozpoczyna żerowanie, a feromony wydzielane przez larwę stymulują ją do składania białych, owalnych i dość dużych w porównaniu do rozmiarów jej ciała (0,3 × 0,2 mm) jaj.

Fot. 5. Poczwarka pszczela wyjęta z komórki z widocznymi na jej ciele licznymi dorosłymi samicami V. destructor. Fot. Anna Gajda
Zdjęcia stanowią własność autorki. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jej zgody.

Zazwyczaj w komórce pszczelej składanych jest 5–6 jaj, a trutowej 6–8. Pierwsze zostaje złożone po około 70 godzinach od zasklepienia komórki z czerwiem. Ponieważ jest to jajo niezapłodnione, powstanie z niego samiec. Kolejne składane są w odstępach 30-godzinnych i powstają z nich samice.

Cykl rozwojowy samca (od jaja do osobnika dorosłego) trwa około 7, a samicy około 6 dni. Larwa pszczela pozostaje zasklepiona przez 12, a trutowa przez 14 dni, więc nie wszystkie potomne samice zdążą dojrzeć i zostać unasiennione.

Jeśli do komórki weszła samica nieunasienniona ze wszystkich jaj, które złoży, powstaną samce.

Z jaj wylęgają się białe larwy, przekształcające się w protonimfy (fot. 2b), a później deutonimfy (fot. 2 c), czyli młodociane stadia roztocza. Występują one tylko w zasklepionych komórkach z czerwiem z tych samych powodów, co samiec i podobnie jak on, żywią się resztkami wypływającej z ran czerwiu hemolimfy.

Fot. 6. Pszczoła z widocznymi dwiema samicami V. destructor między płytkami chitynowymi jej odwłoka. Fot. Anna Gajda
Zdjęcia stanowią własność autorki. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jej zgody.

Starsze larwy produkują mieszaninę zapachową, dzięki której zarówno pszczoły, jak i roztocza odbierają sygnał, że komórka z larwą jest gotowa do zasklepienia, czyli też do zarażenia. Czerw trutowy porażany jest około 10 razy częściej niż czerw pszczeli.

U podstawy tego zjawiska leży fakt, że larwy trutni będąc większe, silniej wydzielają zapach, który wabi samice. Ponadto zauważono, że im ciaśniej larwa wypełnia komórkę, tym samica wchodzi do niej chętniej (co sprawia, że metoda walki z warrozą za pomocą węzy o małej komórce daje efekt przeciwny do zamierzonego).

Dodatkowo roztocza są silniej przyciągane zapachem starszych plastrów, niż tych nowo wybudowanych, co sprawia, że w świeżej zabudowie znajdujemy mniej roztoczy. Duże ilości mleczka pszczelego (a takie występują w matecznikach) również wydzielają silny zapach, który odstrasza roztocza, dlatego niechętnie wchodzą do komórek matecznikowych.

Oprócz przemieszczania się roztoczy między komórkami z czerwiem, faza foretyczna to czas, w którym dochodzi do szerzenia się inwazji między rodzinami pszczelimi.

Dorosłe samice trafiają do nowych rodzin z błądzącymi pszczołami, podczas rabunków czy korzystania ze wspólnych dla wielu rodzin pożytków. Zbadano, że przy sprzyjających warunkach samica V. destructor może czekać na kolejną pszczołę na kwiecie nawet 2 dni!

Ponadto pszczoły wywożone na pożytki, z których korzysta wiele innych rodzin, często mają znacznie wyższy stopień porażenia warrozą niż te z pasiek stacjonarnych. Co więcej, dzięki takiemu transportowi roztocza roznoszone są na znaczne odległości.

Fot. 7. Widok samicy V. destructor wpiętej między płytkę pancerza chitynowego pszczoły w powiększeniu. Fot. Anna Gajda
Zdjęcia stanowią własność autorki. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jej zgody.

dr n. wet. Anna Gajda
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie,
Wydział Medycyny Weterynaryjnej,
Katedra Patologii i Diagnostyki Weterynaryjnej,
Pracownia Chorób Owadów Użytkowych
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"