Akarapidoza – zapomniana choroba

Akarapidoza (akarapisoza, akarioza, choroba roztoczowa, infestacja roztoczy tchawkowych) jest chorobą dorosłych pszczół (matek pszczelich, robotnic i trutni) gatunku Apis mellifera i innych pszczół z rodzaju Apis (Apis cerana – pszczoła wschodnia, Apis dorsata – pszczoła olbrzymia).

Jest powodowana przez roztocz Acarapis woodi, którego polska nazwa to świdraczek pszczeli. W literaturze anglojęzycznej roztocze określane są mianem honey bee tracheal mites, w skrócie HBTM. Roztocz ma w przybliżeniu 150 µm i jest wewnętrznym pasożytem układu oddechowego, żywi się hemolimfą i rozwija głównie w tchawkach.

Fot. 1. Acarapis woodi. Fot. Andrzej Bober
Zdjęcia stanowią własność autora. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jego zgody.

Biologia

Świdraczek pszczeli (Fot. 1) jest obligatoryjnym pasożytem żyjącym i rozmnażającym się w pierwszej parze tchawek tułowiowych (Fot. 2, Fot. 3), obserwowano go także w głowowych, tułowiowych i brzusznych workach powietrznych.

Pasożyt jest rozdzielnopłciowy. Samice, o ciele gruszkowatego kształtu, mają długość od 120 do 190 µm i szerokość około 80 µm. Samce są nieco mniejsze, długości około 130 i szerokości 70 µm. W rozwoju A. woodi występują 3 stadia rozwojowe: jajo, larwa i osobnik dorosły.

Fot. 2. Pierwsza para tchawek tułowiowych pszczoły. Fot. Andrzej Bober
Zdjęcia stanowią własność autora. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jego zgody.

Dorosła samica wchodzi do tchawek przez pierwszą parę przetchlinek tułowiowych (pszczoła posiada 10 par przetchlinek, z czego 9 par jest widocznych na ciele), tylko one bowiem posiadają odpowiednio dużą średnicę. Nie bez znaczenia jest także wiek atakowanej pszczoły.

Większość opracowań wskazuje, że podatne na inwazję są głównie młode pszczoły w wieku do 4 dni (niektórzy uważają, że do 10 dni) od wygryzienia, co tłumaczy się wieloma teoriami, z których żadna nie została uznana za jedyną słuszną.

Fot. 3. Układ tchawkowy pszczoły. Fot. Andrzej Bober
Zdjęcia stanowią własność autora. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jego zgody.

Fot. 4. Tchawka z widocznymi wewnątrz A. woodi. Fot. Andrzej Bober
Zdjęcia stanowią własność autora. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jego zgody.

Patogeneza

(powstawanie i rozwój choroby)

Acarapis woodi żywi się hemolimfą pszczół wypływającą do wnętrza tchawek z otworów, które powstają na skutek działania jego specjalnie zbudowanego aparatu gębowego kłująco-ssącego. Negatywne oddziaływanie pasożyta na organizm zainfekowanej pszczoły jest wypadkową kilku czynników, z których wymienić należy częściowe lub nawet całkowite zatkanie tchawek na skutek obecności w nich pasożyta, uszkodzenia ścian tchawek mogące stanowić wrota dla zakażeń wirusowych czy w końcu wyczerpanie związane z utratą hemolimfy.

Fot. 5. A. woodi w tchawce z widocznymi ciemnymi plamami maleinizacji. Fot. Andrzej Bober
Zdjęcia stanowią własność autora. Zabrania się kopiowania i rozpowszechniania bez jego zgody.

Objawy choroby

Powyżej przedstawiono oddziaływanie świdraczka na przykładzie pojedynczego osobnika. Należy pamiętać, że występowanie zauważalnych objawów na poziomie rodziny pszczelej uzależnione jest od odsetka zarażonych pszczół. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że objawy choroby nie są specyficzne, przez co rozumie się, że ich występowanie nie pozwala na pewne postawienie diagnozy, ponieważ mogą występować także przy chorobach pszczół wywoływanych przez inne czynniki, takie jak wirusy, pasożyty czy grzyby.

Objawy choroby obserwuje się pod koniec okresu zimowania pszczół i na początku sezonu pszczelarskiego. Po zimie jedynym objawem może być zwiększony osyp lub śmierć rodziny pszczelej, będące następstwem braku możliwości zapewnienia właściwej temperatury kłębu.

Pszczoły, jak powszechnie wiadomo, podnoszą temperaturę kłębu, wykorzystując do tego celu energię cieplną uzyskiwaną z ruchu mięśni skrzydeł, zatem przy opisywanych wcześniej zaburzeniach w funkcjonowaniu właściwe ogrzanie kłębu staje się niemożliwe.

Sezonowość choroby

W rozwoju A. woodi w regionach świata o klimacie umiarkowanym, tam gdzie mamy do czynienia z rozwojem rodziny uzależnionym od pór roku, odsetek zaatakowanych pszczół w rodzinie pszczelej jest zmienny. Najczęściej wzrasta wówczas, gdy pszczoły przebywają przez dłuższy czas w ulu i ustaje czerwienie matki, a na skutek tego następuje obniżenie liczby młodych niezaatakowanych pszczół.

Diagnostyka

Jak już wcześniej wspomniano, przy niewielkim odsetku porażonych pszczół w rodzinie objawy mogą nie występować, bądź występować w sposób trudny do zauważenia. Dlatego też nawet przy zaobserwowaniu scharakteryzowanych wcześniej objawów (które są niespecyficzne) występowanie A. woodi w rodzinie pszczelej można stwierdzić w sposób rzetelny tylko i wyłącznie na podstawie badania laboratoryjnego.

Ze względu na rozmiary pasożyta zastosowanie znajdują tu metody z wykorzystaniem mikroskopii świetlnej. Nie bez znaczenia jest także wielkość pobieranej próbki, czyli liczba pojedynczych osobników z rodziny, które zostaną indywidualnie zbadane. Tylko odpowiednio liczna próbka pozwala uzyskać wysokie zaufanie do otrzymanego wyniku.

Zwalczanie

W leczeniu rodzin pszczelich porażonych A. woodi zastosowanie znajdują produkty lecznicze weterynaryjne, w których substancje aktywne stanowią: amitraz, tymol czy kwas mrówkowy. Są to te same produkty lecznicze weterynaryjne, które używane są do zwalczania warrozy.

Także sam kwas mrówkowy może być stosowany do zwalczania choroby roztoczowej, a sposób jego użycia jest taki sam jak w przypadku leczenia pszczół porażonych warrozą.

Występowanie Acarapis na świecie

Obecne występowanie A. woodi w Europie i na innych kontynentach nie jest do końca wiadome, ponieważ praktycznie nie prowadzi się szeroko zakrojonych badań. Postępowanie takie jest dyktowane przekonaniem, że uprzednio już wymienione substancje aktywne, stosowane w preparatach do walki z innym groźnym pasożytem pszczół – roztoczem Varroa destructor wykazują także działanie przeciwko A. woodi.

Jednakże analiza sytuacji epizootycznej (występowania choroby) w Europie przeprowadzona na podstawie nielicznych informacji: doniesień naukowych oraz informacji udostępnionych przez Światową Organizację Zdrowia Zwierząt (OIE), potwierdzają występowanie akarapidozy w Portugalii, Hiszpanii, Francji, Wielkiej Brytanii, Finlandii oraz w obwodzie kaliningradzkim Rosji sąsiadującym z województwami: warmińsko-mazurskim, pomorskim i podlaskim.

W Polsce od 1988 r. nie odnotowano ani jednego przypadku akarapidozy, w związku z czym zaprzestano dalszego prowadzenia rutynowych badań w tym kierunku.

Wytyczne i regulacje

Choroba, ze względu na możliwość jej globalnego szerzenia się i związane z tym niebezpieczeństwo dla rodzin pszczelich, jest przedmiotem międzynarodowych wytycznych i krajowych regulacji prawnych.

Światowa Organizacja Zdrowia Zwierząt (OIE) w kodeksie zdrowia zwierząt lądowych (Terrestrial Animal Health Code) wskazuje, że władze weterynaryjne krajów importujących pszczoły powinny wymagać przedstawienia międzynarodowego świadectwa weterynaryjnego potwierdzającego, że pszczoły miodne pochodzą z pasiek położonych w kraju lub strefie wolnej od akarapidozy lub pasieki, przynajmniej raz w roku, są poddawane badaniu klinicznemu obejmującemu co najmniej 10% rodzin.

Badaniu takiemu winno także towarzyszyć pobieranie próbek do badań laboratoryjnych w kierunku wykrywania A. woodi, a ich wynik ma potwierdzać brak występowania pasożyta. Liczba próbek pobieranych z danej pasieki oraz liczba pszczół podlegających badaniu w pojedynczej próbce musi zostać dokładnie statystycznie oszacowana w celu zapewnienia wymaganego zaufania do otrzymanych rezultatów.

Samo badanie laboratoryjne należy przeprowadzić zgodnie z wytycznymi zawartymi w aktualnym wydaniu podręcznika testów diagnostycznych i szczepionek dla zwierząt lądowych OIE (Manual of Diagnostic Tests and Vaccines for Terrestrial Animals).

W Polsce na mocy Ustawy o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz.U. 2018 poz. 1967) choroba roztoczowa znajduje się w wykazie chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi rejestracji.

Inne gatunki z rodzaju Acarapis u pszczół

W latach trzydziestych ubiegłego wieku, gdy prowadzono intensywne badania nad akarapidozą, stwierdzono występowanie roztoczy o wyglądzie zbliżonym do A. woodi na ciele pszczół. Analizy mikroskopowe wyglądu pozwoliły na wyróżnienie aż trzech dodatkowych gatunków z rodzaju Acarapis.

Ze względu na ich charakterystyczne umiejscowienie na ciele pszczoły przyjęto ich nazwy. Acarapis externus spotykany pomiędzy głową a tułowiem pszczoły zwykle po stronie brzusznej. Acarapis dorsalis bytujący na grzbietowej stronie tułowia w okolicy nasad skrzydeł. Acarapis vagans żyjący w pobliżu nasad tylnej pary skrzydeł, a przy silnej inwazji stwierdzany także na przedniej parze skrzydeł i na pierwszym segmencie odwłoka.

Podsumowanie

W przeprowadzonych dotychczas aktualnych badaniach nie stwierdzono występowania świdraczka pszczelego w Polsce. Istnieje jednak, przez analogię do innych gatunków roztoczy, możliwość jego uodpornienia się na niektóre stosowane preparaty przeciwwarrozowe, a co za tym idzie powrót choroby roztoczowej.

Dlatego, mimo braku przypadków od wielu lat, jest to nadal choroba podlegająca obowiązkowi rejestracji. Jeśli A. woodi znów się u nas pojawi, rodziny pszczele będą miały kolejnego groźnego wroga, którego niestety nie widać gołym okiem jak roztocza V. destructor, a który będzie prowadził do śmierci pszczół.

lek. wet. Andrzej Bober
Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy
(PIWet – PIB) w Puławach
Zakład Chorób Pszczół
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

dr n. wet. Anna Gajda
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Wydział Medycyny Weterynaryjnej
Pracownia Chorób Owadów Użytkowych

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"