Pożytki pszczele

Każdy świadomy pszczelarz zdaje sobie sprawę z tego, że pszczoły mogą się należycie rozwijać i przynosić pszczelarzowi korzyści w postaci zbiorów miodu tylko w warunkach odpowiedniej bazy pożytkowej. Bazą pożytkową lub inaczej pastwiskiem pszczelim nazywamy zasób surowców pochodzenia roślinnego służących pszczołom jako pokarm, występujących w najbliższej okolicy pasieki (w zasięgu lotu pszczół).

Zdjęcie: Jerzy Jóźwik, Kwiaty akacji

Odpowiednia baza pokarmowa to nie tylko wystarczająca ilość dostępnego pożytku na pastwisku pszczelim, lecz także jego równomierne rozłożenie w czasie.

Przy nieodpowiednim rozłożeniu pożytków występują okresy, w których pszczoły nie są w stanie wykorzystać obfitego pożytku, jak również takie, w których pszczoły zjadają nagromadzone zapasy lub nawet głodują.

Sytuację pożytkową można uznać za idealną wówczas, gdy zasoby pastwiska pszczelego są w stanie zaspokajać potrzeby bytowe wszystkich rodzin pszczelich na tym pastwisku przez cały rok, a ponadto w niektórych okresach dać nadwyżkę surowca, którą pszczelarz może odwirować w postaci miodu.

Jedna rodzina potrzebuje rocznie aż 90 kg miodu i 30 kg pyłku, by mogła zaspokoić swoje potrzeby bytowe. Jeżeli pszczelarz chce odwirować pewną ilość miodu wytworzonego przez tę rodzinę, to taką ilość miodu należy doliczyć do ogólnej ilości pożytku, która musi znaleźć swoje pokrycie na pastwisku pszczelim. Taka idealna sytuacja zdarza się obecnie bardzo rzadko, i to przeważnie w takich siedliskach, które swoim składem botanicznym przypominają dawne siedliska z przewagą terenów leśnych i naturalnych łąk. Tę modelową taśmę pożytkową można podzielić ze względu na czas występowania na pożytki wczesnowiosenne, wiosenne, wczesnoletnie (późnowiosenne), letnie, późnoletnie i jesienne.

Na podstawie obserwacji fenologicznych (obserwacji pory zakwitania poszczególnych gatunków roślin) można śmiało stwierdzić, że w ostatnich latach zarysowuje się wyraźna tendencja do wcześniejszego zakwitania kolejnych gatunków, co jest wywołane zauważalnym ociepleniem się klimatu. Pożytki wczesnowiosenne rozpoczynają się więc już w końcu marca kwitnieniem podbiału i wierzby iwy. Nie można tu również pominąć pyłkodajnej leszczyny, która ostatnio bardzo często kwitnie już w cieplejszych dniach lutego, ale wykorzystanie tego pożytku ze względu na niskie temperatury bywa zwykle niewielkie.

Z kolei na początku kwietnia zakwita większość pospolitych u nas drzew: topole, olchy, brzozy, klony, jesiony, dęby oraz śliwa ałycza. Łatwo zauważyć, że wczesnowiosenne pożytki są bogatsze jedynie na terenach lesistych, a bardzo ubogie na terenach rolniczych, czyli większej części powierzchni naszego kraju. Jednak już w końcu kwietnia i początkach maja nastają pożytki wiosenne, które są u nas bardzo obfite. Z roślin mających większe znaczenie dla pszczelarstwa zakwitają wówczas sady owocowe, mniszek lekarski i rzepak ozimy, wspomagane przez wierzbę białą i kruchą, klon polny i jawor oraz kasztanowiec. Przez pierwszą część tego okresu pszczoły często nawet nie są w stanie dobrze wykorzystać tak bogatych zasobów pożytkowych.

Niestety, kończą się one szybko, wraz z przekwitnięciem rzepaku i mniszka, tj. w drugiej połowie maja. W tym czasie na większości terenów naszego kraju pojawia się mniejsza lub większa luka w ciągłości pożytków. Jedynie na terenach lesistych, gdzie w podszycie kwitnie wówczas borówka czarna, i na łąkach, gdzie kwitnie rdest wężownik, nie jest ona dla pszczół tak bardzo dotkliwa. Na przełomie maja i czerwca wkraczamy w okres pożytków wczesnoletnich, inaczej zwanych późnowiosennymi. Z roślin wiodących kwitnących w tym czasie należy wymienić malinę, kruszynę, głogi oraz królową roślin miododajnych tego okresu – robinię akacjową. Na polach uprawnych pszczoły mogą korzystać z kwiatów sparcety siewnej oraz różnych chwastów. Obfitego pożytku dostarczają także niekoszone łąki. Występowanie pożytków wczesnoletnich przypada w okresie najintensywniejszego rozwoju rodzin pszczelich. Przy słabszych zasobach pastwiska pszczelego w tym czasie często dochodzi do rojenia się pszczół.

Okres pożytków wczesnoletnich przechodzi bardzo łagodnie w następny – pożytków letnich, które rozpoczynają się od zakwitnięcia koniczyny białej i trwają do żniw. Oprócz koniczyny kwitną w tym czasie przede wszystkim lipy, a na polach nasienniki warzyw oraz chwasty polne (chaber bławatek, ognicha i łopucha), jak również wiele dziko rosnących roślin przydroży i nieużytków. Do niedawna pożytki letnie stanowiły zdecydowanie najobfitsze w całym sezonie źródło wziątków – zakwitało wówczas najwięcej gatunków nektarodajnych występujących masowo i wszędzie.

Zdjęcie:Jerzy Jóźwik, Pszczoła i trojeść amerykańska

Stąd zresztą nazwa pożytki główne. Obecnie nie zawsze dostarczają one głównych zbiorów miodu, a kończą się gwałtownie w końcu lipca. W niektórych rejonach kraju okres pożytków letnich jest przedłużony o pożytki późnoletnie, do których z roślin uprawnych zaliczyć można grykę, lucernę, nostrzyk, nasienne uprawy koniczyny czerwonej, a z dziko rosnących – wierzbówkę, bodziszek łąkowy, trędownik, chaber nadreński, szałwie i mięty.

Takie przedłużenie pożytków letnich często zwiększa zbiory miodu w pasiece, a także wpływa bardzo korzystnie na stan zapasów pyłku w rodzinach pszczelich, co decyduje o ich dobrym jesiennym rozwoju. Od połowy sierpnia do końca września nastaje czas pożytków jesiennych.

Główne rośliny pożytkowe tego okresu to wrzos, nawłocie i poplonowa gorczyca biała.

Ich wykorzystanie wymaga od pszczelarza dużej wiedzy i sporych umiejętności, ponieważ kwitną one w czasie przygotowywania się rodzin pszczelich do zimowli. Jeżeli pszczelarz nie popełni błędu, będzie miał i dobrze przygotowane do następnego sezonu pszczoły, i wspaniały miód wrzosowy, bardzo ceniony przez konsumentów. Ze względu na rodzaj dostarczanego surowca roślinnego wyróżnia się pożytki pyłkowe, nektarowe i spadziowe. Pożytki pyłkowe to przede wszystkim rośliny dostarczające dużych ilości wartościowego pyłku. Do głównych pożytków pyłkowych należą męskie osobniki wierzby iwy i jej mieszańców, rzepaki, gorczyca, bobik, facelia, nawłocie. Niektóre gatunki – np. leszczyna, sasanka, łubin, dziewanna, rutewki, dziurawiec, mak – dostarczają wyłącznie pyłku (nie wydzielają nektaru). Są to tzw. rośliny pyłkodajne.

Nasze rośliny miododajne w przeważającej większości dostarczają zarówno pyłku, jak i nektaru. Pożytki nektarowe to rośliny, z których pszczoły wykorzystują głównie nektar, zarówno kwiatowy, jak i pozakwiatowy. Wyłącznie nektaru dostarczają pszczołom żeńskie egzemplarze gatunków rozdzielnopłciowych oraz te rośliny, których pyłku pszczoły nie zbierają, np. trojeście, malwy, ślazy, ogórki, dynia. Większość naszych roślin określanych jako nektarodajne dostarcza oprócz nektaru pewnych ilości pyłku. Możemy więc powiedzieć, że pożytki nektarowe i pyłkowe występują w ścisłym powiązaniu ze sobą.

Nieco odmienną grupę roślin stanowią pożytki spadziowe. Surowcem wykorzystywanym przez pszczoły z takich pożytków są bogate w cukry soki roślinne, które wyssane z roślin żywicielskich i niewykorzystane przez mszyce i czerwce są przez nie wydalane. Spadź pojawia się na wielu roślinach, wszędzie tam, gdzie masowo występują mszyce i czerwce, a pogoda jest przez dłuższy czas ciepła i ustabilizowana. Największe znaczenie jako źródło spadzi ma u nas jodła i świerk na terenach górzystych. Zwarte tereny leśne z przewagą tych gatunków dostarczają tzw. spadzi iglastej. Nieco mniejsze znaczenie ma występująca bardzo często i w różnych terminach spadź na drzewach liściastych, która jest trudniejsza do zbioru z powodu szybkiego wysychania. Pewne domieszki spadzi zawiera zwykle miód lipowy, ponieważ lipa jest gatunkiem dostarczającym pszczołom nektaru, pyłku oraz spadzi.

Zdjęcie: Jerzy Jóźwik

Ze względu na intensywność występowania pożytków możemy wyróżnić pożytki rozwojowe i towarowe. Pożytki rozwojowe to te, które pokrywają zapotrzebowanie pokarmowe rodzin, zapewniając im normalny rozwój, ale nie przyczyniają się do wzrastania zapasów miodu w ulu. Najczęściej taki pożytek stanowią rośliny, które nektarują mało intensywnie, lecz przez dłuższy czas. Pożytki towarowe zaś dostarczają pszczelarzowi miodu towarowego. Najlepsze możliwości zapewnienia wysokich zbiorów miodu towarowego dają pszczelarzowi rośliny nektarujące intensywnie i długotrwale.

W Polsce są to głównie rzepak, robinia, malina, lipa, koniczyny, gryka, wrzos, a w niektórych sprzyjających okolicznościach także wierzba i nawłoć. Biorąc pod uwagę miejsce występowania roślin miododajnych, można podzielić pożytki na leśne, łąkowe, polne i osiedlowe.

Pożytki leśne są najbardziej zbliżone do naturalnego środowiska życia pszczół. Dawniej tworzyły je zespoły różnorodnej roślinności leśnej, które dostarczały pożytku od wiosny do jesieni. Obecnie część lasów to zwarte jednogatunkowe drzewostany sosny lub świerka o niewielkim znaczeniu pożytkowym dla pszczół.

Również w lasach mieszanych większość drzew to gatunki wiatropylne, nieprodukujące nektaru, a więc mało wartościowe z pszczelarskiego punktu widzenia, np.: modrzew, olsza, wiąz, brzoza, dąb, grab, buk, jesion. Gatunki nektarodajne występują w lasach jedynie jako domieszka, a są to wierzby, klony, lipy i jarzębina. Więcej miododajnych gatunków możemy spotkać w podszycie (kalina, malina, jeżyna, głóg, leszczyna, śnieguliczka) oraz w runie leśnym (borówka, wrzos, macierzanka, jasieniec, nawłoć, wierzbówka).

Pożytki łąkowe tworzy roślinność występująca na trwałych użytkach zielonych. Dawniej charakteryzowała się ona dużą różnorodnością gatunkową i dostarczała pszczołom dobrego pożytku w maju i czerwcu. Na łąkach o uregulowanych stosunkach wodno-powietrznych podłoża możemy spotkać rośliny motylkowe drobnonasienne, kuklik zwisły, bluszczyk kurdybanek, szałwię łąkową, dzwonki, głowienkę pospolitą, firletkę poszarpaną, chaber łąkowy i driakiewnik, bodziszek łąkowy, żywokost i wiele innych równie miododajnych gatunków.

Zbigniew Kołtowski

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"