Żądło

Pszczele żądło, chociaż na pierwszy rzut oka może wydawać się nieskomplikowane, tak naprawdę jest złożoną „maszynką do zadawania bólu”. Najdłuższe żądło ma Apis dorsata (5,26 ± 0,06 mm), a następnie Apis mellifera (4,20 ± 0,03 mm), Apis cerana (3,39 ± 0,03 mm) i Apis florea (2,31 ± 0,13 mm).

Elementy żądła

U żądłówek (infrarząd stylikowców) żądło powstało ze stylika, czyli ostatnich segmentów odwłoka, które przekształciły się i wydłużyły, by ułatwić składanie jaj np. w zakamarkach kory. Czasami stylik jest teleskopowy, czyli wysuwalny z odwłoka, podobnie jak żądło pszczoły miodnej.

Żądło pszczoły miodnej również powstało z dwóch ostatnich segmentów odwłoka, tj. VIII i IX. Organ ten mają robotnice i matki pszczele, jednak nie trutnie, u których wymienione segmenty przekształciły się w narząd kopulacyjny.

Żądło składa się z 10 części:

1. szczecinek żądłowych;

2. futerału żądłowego;

3. rynienki żądłowej z bulwką;

4. płytki podługowatej;

5. płytki trójkątnej;

6. płytki kwadratowej;

7. łuków sprężystych szczecinek;

8. ujścia gruczołu alkalicznego;

9. ujścia gruczołu kwaśnego;

10. zbiorniczka jadowego.

Pierwsze trzy ww. części są widoczne gołym okiem podczas wysuwania żądła.

Żądło spoczywa w komorze żądłowej (znajdującej się na końcu odwłoka), która składa się z zwiniętych segmentów VIII i IX przyłączonych do segmentu VII. Segment X jest mały, krótki i ma otwór odbytowy. Nie wchodzi w skład żądła. Na VIII tergicie znajduje się przetchlinka (czytaliście o niej w rozdziale XII). Ósmy sternit przekształcony jest w płytkę podługowatą. Płytka kwadratowa wykształciła się z IX tergitu. Płytka trójkątna wytworzyła się z IX sternitu. Błona bulwki (zwana również szczecinowatą) wyrasta spomiędzy płytek trójkątnych i otacza bulwkę żądła, o której przeczytacie niżej. Najprawdopodobniej wykształciła się ze środkowej części IX sternitu.

Szczecinki żądłowe są połączone z pojedynczą, krótszą od nich, rynienką żądłową (zwaną w niektórych źródłach styletem lub sztyletem), za pomocą specjalnych wypustek i rowków. Podczas ruchu żądła elementy te działają jak prowadnice i dzięki rynience żądłowej szczecinki pozostają stabilne i się nie rozjeżdżają. Wszystkie trzy elementy są dopasowane tak, że tworzą pusty kanał jadowy. Rynienka jest szersza u podstawy, tworząc bulwkę (ang. bulb). Jest ona połączona ze zbiorniczkiem jadowym, w którym gromadzi się jad. Substancja drażniąca przepływa do bulwki, gdy zaczyna się żądlenie. Zastawki (ang. valves) bulwki blokują cofanie cieczy i jednocześnie sprawiają, że wydzielina przemieszcza się do przodu w kanale między szczecinkami a rynienką żądłową. Rynienka żądłowa leży od strony grzbietowej pszczoły, podczas gdy szczecinki żądłowe znajdują się od strony brzusznej.

Żądło matki ma trochę inną budowę. Szczecinki żądłowe i rynienka sztyletu nie są proste, lecz wygięte w kierunku brzusznym. Ze względu na mniejszą liczbę zadziorów królowa może wyjmować żądło nawet z elastycznej powierzchni (np. skóry ssaka), bez narażania życia.

Gruczoły żądła

Z żądłem połączone są cztery gruczoły: dwa jadowe, alkaliczny (zwany również Dufoura) i Kożewnikowa.

Gruczoł jadowy, zwany kwaśnym

Jad jest produkowany w dwóch długich, wijących się gruczołach, które luźno unoszą się w hemolimfie odwłoka. Oba gruczoły mają wspólny krótki przewód kończący się pojedynczym ujściem do zbiorniczka jadowego. Ich ściany zewnętrzne są mocno pomarszczone i pokryte grubą warstwą chityny. U ujścia gruczołu zmarszczki stają się regularne i tworzą otwarte pierścienie, przez które wypływa jad.

Gruczoły składają się z trzech typów komórek: błony wewnętrznej, wydzielniczych i tworzących kanaliki. Komórki gruczołu jadowego mają dwa rodzaje jąder: duże okrągłe są w komórkach wydzielniczych, a mniejsze eliptyczne w komórkach tworzących kanaliki. Komórki wydzielnicze charakteryzują się też dużą ilością szorstkiego retikulum endoplazmatycznego, kompleksów Golgiego, mitochondriów i pęcherzyków wydzielniczych, co wskazuje na intensywną syntezę białek. Badania ultrastrukturalne wykazały, że komórki wydzielnicze wyścielone są mikrokosmkami, których średnica wynosi ok. 100 nm. Nabłonek wydzielniczy ma bardzo cienkie i słabo zaznaczone błony komórkowe. Od strony wewnętrznej organu znajduje się błona podstawowa dla komórek nabłonka. Nie ma ona tkanki mięśniowej. Natomiast kilka włókien mięśniowych znajduje się na zewnątrz gruczołów jadowych, u ich czubków położonych na przeciwległym końcu w stosunku do ujścia gruczołu jadowego i reszty żądła. Zakotwiczone są w znajdujących się w pobliżu organach wewnętrznych pszczoły.

Gruczoł alkaliczny (Dufoura)

Gruczoł alkaliczny, zwany także gruczołem Dufoura jest krótszy i grubszy od gruczołu jadowego. Jest lekko zwinięty. Jego ujście znajduje się poniżej żądła robotnicy i u góry pochwy matki. Ma ściany zbudowane z grubej tkanki nabłonkowej, stworzonej z różnorodnych komórek. Od zewnątrz organ otoczony jest chitynową błoną, którą dodatkowo otula wyraźnie odznaczająca się błona podstawowa. Również ten gruczoł nie ma mięśni, jednak może się rozciągać.

Gruczoł Kożewnikowa

Jego komórki wydzielnicze widać na każdej z płytek kwadratowych. Otoczone są chitynową powłoką podziurawioną porami, do których z wnętrza prowadzi wiele krótkich przewodów. Odprowadzają one wydzielinę, produkowaną przez komórki, na zewnątrz organu. Gruczoł ten wytwarza substancję alarmową, składającą się głównie z octanu izoamylu. Jest ona uwalniana podczas żądlenia, wabiąc inne robotnice i zachęcając je do ataku. U robotnic wydzielina gruczołów Dufoura i Kożewnikowa spływa na błonę szczecinowatą (ang. setosa membrane), z której odparowuje.

Wydzielina gruczołu Kożewnikowa, nazywana feromonem alarmowym lub żądlenia, jest dobrze znana pszczelarzom (np. gdy gwałtownie zakłócają funkcjonowanie rodziny) z zapachu przypominającego banany. Rzeczywiście, gdy pszczoły miodne zobaczą, wywęszą lub poczują zagrożenie, uwalniają ten feromon alarmowy. Składa się on z ok. 40 różnych związków, w tym między innymi wspomnianego wyżej octanu izoamylu (IAA), octanu butylu, 1-heksanolu i n-butanolu. Octan izoamylu wyzwala reakcję, w wyniku której pszczoły atakują (gryząc, szarpiąc, wyrywając włosy i żądląc). Zachowanie obronne pszczół wywołane feromonami alarmowymi przebiega w następujących etapach:

1. pszczoła strażniczka przylatuje, aby sprawdzić zagrożenie;

2. pszczoły stróżujące uwalniają feromony alarmowe dopasowane do charakteru zagrożenia;

3. robotnice w rodzinie reagują na feromony alarmowe i atakują źródło zagrożenia;

4. atak powoduje oderwanie żądła od odwłoka pszczoły, co z kolei również wyzwala feromony alarmowe;

5. kolejne grupy pszczół reagują na feromony alarmowe i atakują źródło zagrożenia. Niestety, żądlenie powoduje śmierć pszczół, co nazywamy altruistycznym lub autodestrukcyjnym działaniem na rzecz rodziny.

Żądlenie

Pszczoły żądlą w obronie gniazda lub siebie. Gdy poczują się zagrożone, przypadają do ofiary i składają się do strzału poprzez podgięcie odwłoka w kierunku brzusznym (zbiorniczek jadowy zaczyna być uciskany). Następuje wtedy otwarcie komory żądłowej i wbicie ostrzy w ciało intruza. Gdy żądło napotka opór, zaczynają pracować mięśnie.

By poprawnie użądlić, pszczoła musi zgiąć odwłok, co jest bardzo utrudnione, gdy jej wole jest wypełnione pokarmem. Dlatego rzadko się zdarza, że owady atakują podczas rójki lub gdy wracają z lotów na pożytki.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"