Zakup i poddawanie matek pszczelich

W pierwszym odcinku naszego cyklu "Pasieczne abecadło" Marek Kolek zachęcił początkujących pszczelarzy do założenia pasieki. Ule już mamy, rodziny pszczele osiedlone - i co dalej? następnym krokiem jest zakup i obsadzenie w rodzinach matek pszczelich. Po co, skoro kupiliśmy roje i odkłady, w których są już matki? Otóż matka matce nierówna. W racjonalnie utrzymywanych rodzinach pszczelich powinny znajdować się matki o znanym pochodzeniu hodowlanym, gwarantujące odpowiednią wartość użytkową rodzin pszczelich, z których chcemy pozyskiwać produkty pasieczne.

Gdzie zaopatrywać się w matki pszczele?

W produkcji matek pszczelich specjalizują się pasieki hodowlane, których adresy są dostępne w oddziałach Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt oraz w biurach wojewódzkich i regionalnych związków pszczelarzy. Lokalnie można także zaopatrywać się w matki u pszczelarzy reprodukujących je z materiału hodowlanego zakupionego w pasiekach hodowlanych. Adresy tych producentów można znaleźć w prasie fachowej lub otrzymać od kolegów z koła pszczelarzy.

Czym kierować się przy zakupie matek pszczelich?

Każdemu zależy na tym, aby kupić matki dobrej jakości. Dlatego lepiej jest kierować się nie tylko reklamą producenta, ale także wynikami oceny materiału hodowlanego. W całym kraju prowadzona jest ocena terenowa matek pszczelich pochodzących z linii hodowlanych pszczół, dla których prowadzone są księgi lub rejestry.

Wyniki tej oceny są publikowane w wydawnictwach Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt oraz bezpośrednio przez oddziały KCHZ. Są też przekazywane m.in. do wojewódzkich i regionalnych biur związków pszczelarzy oraz do kół terenowych, gdzie każ- dy zainteresowany pszczelarz może się z nimi zapoznać. Z publikacji możemy się dowiedzieć o wydajności miodowej, jakiej można się spodziewać po matkach z różnych linii hodowlanych i z krzyżówek tych linii, a także o tempie ich rozwoju wiosennego, wynikach oceny skłonności do rójki, zimotrwałości i łagodności.

Najważniejsze, że ocena prowadzona jest w różnych warunkach terenowych. Znając warunki środowiskowe swojej pasieki, można się zorientować, które linie hodowlane i ich mieszańce sprawdzają się najlepiej w podobnych warunkach.

Zdjęcie: Jerzy Jóźwik

Dlatego zamawiając matki:

* najpierw przeprowadzamy „rozpoznanie” własnego terenu i jego właściwości, biorąc pod uwagę warunki klimatyczne i bazę pożytkową oraz warunki gospodarki pasiecznej – typ ula, tryb prowadzenia pasieki (stacjonarny lub wędrowny) i jej lokalizację (odległość od innych gospodarstw, ogródków działkowych czy osiedli domów mieszkalnych),

* następnie zapoznajemy się z wynikami oceny terenowej przeprowadzonej w możliwie zbliżonych warunkach, najlepiej w tym samym powiecie i województwie,

* wyszukujemy pasiekę hodowlaną posiadającą wybrany przez nas materiał hodowlany,

* podejmujemy decyzję, czy kupujemy matki nieunasiennione, unasiennione naturalnie czy unasiennione sztucznie,

* dzwonimy lub piszemy do hodowcy i dokonujemy zamówienia, pamiętając o uzgodnieniu warunków ewentualnych reklamacji oraz daty dostawy. „Rozpoznanie” terenu jest bardzo ważne, bo na przykład terminy występowania pożytków w konkretnej okolicy mają zasadniczy wpływ na wybór materiału hodowlanego.

Zdjęcie: Zdzisław Wyleżyński

Pszczół wolno się rozwijających nie będziemy przecież wybierać do pasieki w okolicy, gdzie przeważają rzepaki i sady. Z kolei do pasieki, gdzie dominują pożytki przerywane w lecie i np. późna spadź, nie byłoby też pożądane sprowadzanie pszczół o dużej dynamice wiosennego rozwoju. Będą się one bardziej roić od pszczół pochodzących z linii później się rozwijającej, wyspecjalizowanej na spadź – i takie właśnie powinniśmy w tym wypadku wybrać.

Jeżeli pasieka znajduje się w pobliżu dużych skupisk ludzkich, to podstawowym walorem kupowanych przez nas pszczół musi być łagodność i spokojne trzymanie się plastrów podczas przeglądów. Jeżeli natomiast planujemy wędrówki na pożytki oddalone od miejsca postoju pasieki, to łagodność pszczół ma także niebagatelne znaczenie, ale równie ważna jest ich duża dynamika rozwoju przez cały sezon, zdolność do ograniczania czerwienia matki przy intensywnych pożytkach oraz łatwość zagospodarowywania nadstawek. Wszystkie te cechy są uwzględniane w publikacjach dotyczących wyników oceny terenowej.

Można tam również przeczytać opis wzorca każdej linii, co dodatkowo ułatwi wybór materiału hodowlanego. Przed zamówieniem matek dobrze jest też zapytać hodowcę o sprawy, co do których nie mamy pewności. Na przykład znajomość warunków reklamacji przyda się na wypadek straty matek w wyniku wady ukrytej, co zawsze może się zdarzyć, zważywszy że mamy do czynienia z żywymi organizmami poddawanymi dosyć zaawansowanej „bioinżynierii”. Jeżeli brak nam doświadczenia w wymianie matek pszczelich, możemy kupować matki nieunasiennione.

Mogą one wprawdzie mieć nieco niższą wartość użytkową od matek unasiennionych, ale są tańsze (mniejsze koszty strat wynikających z błędów w poddawaniu) i łatwiejsze w poddawaniu. Matki takie unasiennią się na naszym pasieczysku w sposób naturalny, wobec czego na wartość genetyczną rodzin pszczelich będą miały częściowy wpływ pszczoły z okolicy o nieznanym nam pochodzeniu i walorach użytkowych.

Tzw. efekt matki, czyli wpływ jej genotypu na fenotyp rodziny pszczelej sprawi jednak, że w rodzinach pszczelich zaobserwujemy wkrótce walory użytkowe wybranej przez nas linii hodowlanej, z której dana matka pochodziła.

Odważniejsi i odpowiednio przeszkoleni pszczelarze mogą zamawiać od razu matki unasiennione sztucznie, żeby cieszyć się efektami produkcyjnymi rodzin pszczelich „zaprogramowanymi” dosyć dokładnie przez hodowcę w materiale genetycznym zakupionych matek. Wartość genetyczna matek kupionych od reproducenta stosującego unasiennianie naturalne na pasieczysku będzie zbliżona do wartości matek unasiennionych w naszej pasiece, pod warunkiem że zadbał on o ich właściwe pochodzenie.

Jak przygotować rodziny pszczele do wymiany matek?

Idealną sytuacją byłoby zakupienie odkładów czy rojów bez matek, ale wówczas należy dokładnie zgrać terminy dostawy pszczół w pakietach oraz matek z pasieki hodowlanej, co w praktyce bywa trudne. Przy poddawaniu matek kierujemy się następującymi zasadami:

* najpierw usuwamy starą matkę z rodziny pszczelej (ważne, aby zbyt długo nie pozostawiać rodziny pszczelej czy zakupionych pszczół jako bez matka maleją wówczas  szanse na prawidłowe przyjęcie nowej matki, ponieważ w rodzinie pszczelej pojawiają się trutówki),

* do osieroconych pszczół poddajemy matkę w klateczce wraz z pszczołami towarzyszącymi, pamiętając, że pszczoły ulowe muszą mieć dostęp do otworów w klateczce, i czekamy, aż czerw zostanie zasklepiony, lub usuwamy czerw odkryty (przenosimy do innych uli) oraz usuwamy wszystkie mateczniki założone przez pszczoły, i odsłaniamy dostęp do kanału klateczki zalepionego ciastem miodowo-cukrowym, jeśli nie występują objawy agresji pszczół ulowych wobec pszczół i matki w klateczce, a wszystkie mateczniki zostały zniszczone. Na początek będzie łatwiej, jeżeli utworzymy czasowy odkład na czerwiu zasklepionym, tam poddamy matkę, a następnie usuniemy starą matkę z rodziny pszczelej i połączymy osieroconą rodzinę z odkładem, w którym młoda matka rozpoczęła już czerwienie. Oczywiście poddawanie matek, jak również tworzenie i łączenie odkładów wymaga pewnej wiedzy praktycznej, dlatego radzę poszukać wcześniej odpowiedniej literatury i zasięgnąć porady doświadczonego pszczelarza. Sprawy te będziemy jeszcze omawiać na łamach naszego czasopisma, ale z pewnością warto sięgnąć i do innych opracowań na ten temat, miedzy innymi do Informatora o wykorzystaniu matek pszczelich z pasiek hodowlanych, wydanego przez Centralną Stację Hodowli Zwierząt w maju 2000 r.

Matka pszczela – zdolny do rozrodu osobnik żeński u pszczół. W rodzinie pszczelej pszczoły robotnice utrzymują tylko jedną matkę. Matka pszczela jest unasienniana średnio przez 8 trutni podczas lotu godowego, odbywanego w wieku ok. 5–10 dni, i gromadzi zapas plemników w zbiorniczku nasiennym na okres całego życia (średnio 3–5 lat). Rozwija się w mateczniku, czyli specjalnie rozbudowanej przez pszczoły komórce plastra, i przez cały okres rozwoju larwalnego jest karmiona wydzieliną gruczołów gardzielowych pszczół robotnic – tzw. mleczkiem pszczelim. Skład mleczka pszczelego pozwala na wykształcenie się u dorosłej matki jajników zdolnych do produkcji jajeczek, z których będą się wylęgać larwy robotnic lub przyszłych matek (z jajeczek zaplemnionych) oraz larwy trutni (z jajeczek niezaplemnionych). Trutnie – zdolne do rozrodu osobniki męskie pszczół, obecne w rodzinie pszczelej głównie w okresie sezonu rozrodczego w liczbie ok. 300–2000 osobników.

Trutnie wykształcają się w specjalnie budowanych przez pszczoły większych komórkach plastra.

Trutówki – pszczoły robotnice, które wskutek zaburzenia składu rodziny pszczelej (najczęściej z powodu braku matki) są karmione mleczkiem pszczelim, co powoduje pobudzenie rozwoju rurek jajnikowych i produkcji jajeczek. Z jajeczek składanych przez trutówki wylęgają się wyłącznie trutnie, ponieważ są to jajeczka niezaplemnione. Rodziny, w których rozwinęły się trutówki, bardzo trudno przyjmują matki pszczele.

Matka pszczela nieunasienniona – forma handlowa matki pszczelej w wieku ok. 1–10 dni. Matka taka nie była wypuszczona na lot godowy, dlatego po jej poddaniu do rodziny pszczelej należy poczekać, aż unasienni się naturalnie i rozpocznie czerwienie.

Matka pszczela unasienniona – forma handlowa matki pszczelej.

Matka pszczela unasienniona czerwiąca – matka unasienniona, która przebywała w uliku do czasu rozpoczęcia czerwienia; najczęściej matkę czerwiącą kupuje się jako unasiennioną naturalnie na pasieczysku u hodowcy lub na trutowisku. Sprawdzanie czerwienia matek unasiennionych sztucznie jest mało opłacalne – lepiej kupić w każdej partii matek unasiennionych sztucznie o niesprawdzonym czerwieniu kilka matek więcej, przewidując ewentualne niepowodzenia w poddawaniu lub utrzymaniu matek. Matka pszczela unasienniona hodowlana (dawniej, a obecnie potocznie, określana jako reprodukcyjna) – matka pszczela przeznaczona do oceny i selekcji w celu reprodukcji linii hodowlanej lub sprzedawana pszczelarzom jako materiał hodowlany do odchowu matek-córek, przeznaczonych do użytkowania w rodzinach pszczelich produkcyjnych.

Sztuczne unasiennianie prowadzi się w wyspecjalizowanych pasiekach hodowlanych, gdzie zabiegów dokonują osoby posiadające uprawnienia nadane przez Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt (dawniej Centralną Stację Hodowli Zwierząt).  Sztuczne unasiennianie pozwala na dokonywanie kontrolowanego doboru par rodzicielskich u pszczół, co jest podstawowym warunkiem powodzenia prac hodowlanych. Dzięki sztucznemu unasiennianiu matek użytkowych możliwe jest także uzyskiwanie mieszańców o wyspecjalizowanych cechach użytkowych. Technika sztucznego unasienniania w kontrolowanym rozrodzie pszczół jest tańsza i skuteczniejsza niż unasiennianie na trutowiskach.

Trutowisko – obszar izolowany przed zalatywaniem niepożądanych trutni, przeznaczony do naturalnego, kontrolowanego unasienniania matek pszczelich. Na trutowisko wywozi się pnie ojcowskie z dużą liczbą specjalnie wyhodowanych trutni oraz matki nieunasiennione w ulikach weselnych. Ze względu na duży obszar izolacyjny (o promieniu ok. 10 km) obecnie funkcjonują w Polsce tylko dwa trutowiska, wykorzystywane przez pasieki hodowlane.

Praca hodowlana – zespół zabiegów zmierzających do poprawienia założeń dziedzicznych (genotypu) pszczół, w których zakres wchodzi ocena wartości użytkowej i hodowlanej pszczół, selekcja i dobór osobników do kojarzenia. Genotyp to nic innego jak zawarta w komórkach ciała pszczół informacja genetyczna, natomiast fenotyp to zespół cech danej rodziny pszczelej, nabytych wskutek przebywania osobników o określonym genotypie w konkretnym środowisku.

Linia hodowlana – grupa matek pszczelich utrzymywana przez jednego lub kilku hodowców w celu uzyskania i utrzymania w drodze pracy hodowlanej cech użytkowych określonych we wzorcu dla tej linii. W hodowli prowadzonej zgodnie z Ustawą o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich z dnia 20 sierpnia 1997 r. dla linii hodowlanych pszczół mogą być prowadzone księgi lub rejestry, w celu zapisywania w nich matek pszczelich spełniających wymagania zgodności z wzorcami hodowlanymi, sprawdzone w trakcie oceny ich wartości użytkowej i hodowlanej zgodnie z założonym krajowym programem hodowlanym. Dla odbiorcy matek pszczelich oznacza to, że materiał hodowlany pochodzący z linii, dla których prowadzone są księgi lub rejestry, jest poddawany niezależnej ocenie, która może zweryfikować deklarowaną przez hodowcę wartość użytkową matek pszczelich. Krajowy program hodowlany przewiduje tworzenie linii w obrębie czterech podgatunków, nazywanych potocznie rasami pszczół: rasy środkowoeuropejskiej, nazywanej także pszczołą krajową lub miejscową, a w Europie „czarną pszczołą” (Apis mellifera mellifera), kraińskiej (A.m. carnica) oraz kaukaskiej (A.m. caucasica), a także włoskiej (A.m. ligustica), chociaż do tej pory żaden hodowca nie podjął selekcji pszczół włoskich. Trzy pierwsze rasy w zupełności zapewniają pszczelarzom możliwość otrzymania materiału hodowlanego o pożądanej kombinacji cech użytkowych.

Rasa środkowoeuropejska – pierwotna rasa zasiedlająca teren naszego kraju, obecnie silnie zmieszańcowana wskutek wielokrotnych importów innych ras. W formie czystej jako pozostałość dawnej populacji utrzymywana w dwóch rejonach leśnych (Augustów i Kampinos) oraz w stadach zachowawczych w pasiekach hodowlanych. Odporna na trudniejsze warunki klimatyczne, dobrze zimuje, dostosowuje rozwój do warunków przedwiośnia. Pszczoły ruchliwe, „spływają” z plastrów przy przeglądach. Użytkowana głównie jako komponent ojcowski mieszańców użytkowych z pszczołami kraińskimi.

Joanna Troszkiewicz

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"