Zastosowanie produktów pszczelich w medycynie weterynaryjnej – nowy rozdział w historii apiterapii – realia i dalsze perspektywy rozwoju

Obecnie w historii lecznictwa produktami pozyskiwanymi od pszczół otwiera się nowy rozdział – coraz częściej wykorzystywane są one w medycynie weterynaryjnej. Mimo ciągle pokutującego stereotypu apiterapii jako „medycyny alternatywnej”, pojmowanej w najgorszym, pejoratywnym znaczeniu, coraz śmielej wkracza ona do lecznic, zyskując sobie szersze grono zwolenników.

Głównymi gałęziami medycyny weterynaryjnej, w których znajduje zastosowanie, są chirurgia i leczenie ran, gdzie stanowi alternatywę wobec antybiotykoterapii.

fot. Pixabay, darutpl

Rodzaje apiterapeutyków najczęściej stosowanych w medycynie weterynaryjnej

Ze względu na specyfikę działania i właściwości do najczęściej wykorzystywanych w weterynarii produktów pszczelich należą miód i propolis. Celem artykułu jest przybliżenie właściwości wyżej wymienionych apiterapeutyków, a także przedstawienie możliwości ich zastosowania w lecznictwie weterynaryjnym.

Obecnie w medycynie człowieka dostępna jest bardzo bogata oferta produktów pszczelich, mogących mieć zastosowanie w terapii. W medycynie weterynaryjnej sytuacja wygląda zgoła inaczej – na dany moment spektrum używanych produktów jest bardzo wąskie, wykorzystuje się głównie pyłek, propolis i miód.

Wiąże się to z cechami samego surowca – stosowane są produkty łatwiej dostępne, a co za tym idzie, relatywnie tańsze – ale także ze specyfiką pacjentów, z którymi mają do czynienia lekarze zatrudnieni w sektorze medycyny weterynaryjnej.

Właściwości i wykorzystanie miodu

Miód to obecnie główny produkt stosowany w lecznictwie weterynaryjnym. Poleca się używanie miodów krajowych, w przypadku których droga „od ula do konsumenta” może zostać odtworzona, a skład jest stabilny i przebadany.

Najlepsze właściwości antybiotyczne (wartości inhibinowe rzędu 4 i 5) wykazują miody spadziowe ze spadzi iglastej, miody nektarowo-spadziowe, a wśród miodów odmianowych: gryczany i lipowy [Kędzia, Hołderna-Kędzia 1996]. Właściwości te definiowane są przez następujące czynniki:

• wysokie ciśnienie osmotyczne, spowodowane dużą ilością cukrów prostych;
• obecność kwasów organicznych (0,05–1,2%), ustalającą pH miodu na poziomie 3,8–4,9, co uniemożliwia namnażanie się większości bakterii;
• obecność enzymów – głównie oksydazy glukozy katalizującej w obecności tlenu utlenianie glukozy do glukonolaktonu z wydzieleniem nadtlenku wodoru o właściwościach biobójczych. Dodatkowo miody zawierają również apidycynę i lizozym uszkadzający ściany komórkowe bakterii;
• termostabilne substancje pochodzące z nektaru roślin olejkowych i spadzi drzew iglastych, związki flawonoidowe, garbniki katechinowe, kwas benzoesowy, antranilan metylu [Gałuszka 1998].

Propolis ma silne działanie stymulujące system immunologiczny. fot. Pixabay, Free-Photos

Właściwości i wykorzystanie propolisu

Spośród wszystkich apiterapeutyków najsilniejsze właściwości bakteriobójcze wykazuje propolis. Przypisuje się je występowaniu flawonoidów i kwasów fenolowych. Pod postacią ekstraktu etanolowego działa antybiotycznie wobec bakterii gram-dodatnich, takich jak gronkowce, mikrokoki, paciorkowce, a także laseczki tlenowe, maczugowce i prątki.

Obecnie największe znaczenie spośród czynników infekcyjnych u psów ma Staphylococcus aureus, stanowiący normalną, saprofityczną florę skóry oraz błon śluzowych. Ponad 60% wszystkich infekcji skóry u psów przebiegających z wytwarzaniem ropy, czyli pyodermy, jest powodowane przez koagulazo-dodatnie szczepy gronkowców: S. aureus, S. intermedius.

Uważane są one za pierwotny czynnik patogenności, mogący doprowadzić do rozwoju chronicznej pyodermy, wtórnie nadkażanej przez bakterie z rodziny Pseudomonas i Escherichia coli. Duży problem stanowią szczepy antybiotykooporne, wobec których można stosować 20–40% wyciągi etanolowe propolisu.

Otitis eksterna, stan zapalny obejmujący zewnętrzny kanał słuchowy, poddaje się leczeniu za pomocą powierzchniowej aplikacji preparatów opartych na propolisie, ponieważ zarówno drożdżak Malassezia pachydermatis, jak i rzadziej występujące Candida spp. są wrażliwe na zawarte w nim substancje czynne.

Dodatkowo w terapii tego schorzenia korzystne jest działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i ściągające propolisu.

Zaobserwowano także skuteczność propolisu w zwalczaniu dermatofitów z rodzajów Trichophyton, Microsporum, Epidermophyton, powodujących powierzchowne infekcje skóry. Doświadczalnie poddano 3 psy cierpiące na dermatofitozę kuracji propolisem w schemacie: cotygodniowe kąpiele komercyjnym mydłem zawierającym w składzie propolis przez 3–8 tygodni i codzienna aplikacja maści przez 3 tygodnie.

Propolis sprawdził się w przypadku zaczopowania kanalików łzowych u kotów. fot. Pixabay, KatinkavomWolfenmond

Przeprowadzono badania mające sprawdzić skuteczność Sepropolu – mieszaniny standaryzowanego ekstraktu propolisu z miodem nektarowym – w stężeniu 1% i 3% w porównaniu z konwencjonalnie stosowanym w leczeniu miejscowym oparzeń 1% środkiem Dermazin (sulfadiazyna srebra).

Dowiedziono, że już w 14 dobie różnice w gojeniu rany pooparzeniowej były znaczne, na korzyść grupy, u której zastosowano apiterapeutyk. W 21 dniu ubytki wypełniała ziarnina z dużą liczbą włókien kolagenowych, budujących bliznę łącznotkankową.

Po oznaczeniu zawartości kolagenu w wycinkach tkankowych i dokonaniu pomiaru zawartości hydroksyproliny w 28 dniu gojenia dowiedziono, że aminokwas ten, swoisty dla kolagenu, osiągnął poziom charakterystyczny dla skóry zdrowej, czego nie obserwowano u grupy, w której zastosowano preparat Dermazin.

Dowiedziono, że rany leczone Sepropolem goją się szybciej, synteza kolagenu przebiega w nich bardziej efektywnie, a proces przebudowy blizny zaczyna się znacznie wcześniej w porównaniu z grupą kontrolną [Jastrzębska 2014].

Oprócz działania stymulującego komórki propolis może wykazywać właściwości cytotoksyczne, cytostastyczne i antymutagenne. Wiąże się to z obecnością substancji aktywnych takich jak flawonoidy, estry kwasu kawowego i ferulowego oraz związki seskwiterpenowe.

Najsilniejszym działaniem charakteryzuje się ester fenyloetylowy kwasu kawowego, już w stężeniach rzędu 10 µg/ml hamujący wbudowywanie tymidyny do DNA komórek nowotworowych [Kabała-Dzik 2014; Kędzia, Hołderna-Kędzia 1996].

Brazylijski propolis zawiera dodatkowo artepillinę o znacznym działaniu cytotoksycznym wobec komórek guza, związanym z fragmentacją DNA i wywoływaniem apoptozy. Wykazano, że myszy z nowotworem Erlicha, którym podawano wyciąg etanolowy z propolisu w postaci iniekcji, przeżywały dłużej niż leczone bleomycyną, standardowo wykorzystywanym lekiem przeciwnowotworowym [Kędzia, Hołderna-Kędzia 1996].

Obecnie trwają badania nad szerszym wykorzystaniem tych właściwości w medycynie weterynaryjnej. Przeprowadzono doświadczenie mające na celu ocenę możliwości terapii propolisowej przy wystąpieniu mięsaka Stickera, charakterystycznego jedynie dla psów, zakaźnego nowotworu przenoszonego drogą płciową.

Obecnie jednostka ta leczona jest głównie za pomocą chemioterapii, daje ona jednak liczne efekty uboczne; co więcej, zdarza się, że guzy odrastają w tych samych miejscach bądź też są oporne na chemioterapeutyki. Badano przydatność propolisu w terapii TVT poprzez stosowanie różnych koncentracji propolisu na komórki nowotworu pobrane od psów podczas biopsji i obserwację jego działania po 6, 24, 48 godzinach od ekspozycji.

Po 6 h obserwowano znaczne działanie przeciwretrowirusowe i zmniejszenie liczby wirionów, jednak sam efekt w odniesieniu do komórek był przejściowy [Bassani-Silva i in. 2007].

Przeprowadzono również badania mające na celu określenie działania geopropolisu, pozyskiwanego od pszczół bezżądłowych Melipona faciculata, jako czynnika niszczącego komórki osteosarkomy (OSA). Komórki OSA inkubowano z geopropolisem w różnych koncentracjach i przez różny okres czasu – 50 µg przez 6 i 24 godziny oraz 10 µg przez 48 i 72 godziny.

Stwierdzono, że komórki OSA są wrażliwe na działanie geopropolisu we wszystkich zastosowanych koncentracjach i przy każdym czasie ekspozycji [Betancourt i in. 2015].

Propolis używany jest u psów i kotów w terapii blepharitis, zakaźnego zapalenia spojówek, obrzęku rogówki, zaczopowaniu przewodu łzowego, keratoconiunctivitis sicca, wrzodów rogówki i zaćmy. Doświadczalnie przeprowadzono kuracje u 25 psów i 5 kotów z problemami okulistycznymi – te, u których zastosowano propolis, wyzdrowiały w ciągu 5–7 dni (w przypadkach ostrych) bądź 10–15 dni (w przypadkach przewlekłych).

Doszły do siebie szybciej, niż osobniki, którym podawano zwykłe krople [Giral i in. 2007].

Mieszanina pyłku pszczelego z propolisem, ekstraktami roślinnymi, witaminami i mikroelementami wykorzystywana jest samodzielnie bądź jako dodatek wspomagający leczenie chorób wątroby.

W badaniach klinicznych przeprowadzonych na grupie psów różnych ras i w różnym wieku z rozpoznanymi chorobami wątroby i dróg żółciowych (niewydolność wątroby, ostre zapalenie wątroby, zwłóknienie wątroby, cholestaza) leczenie mieszanką okazało się równie skuteczne jak standardowa terapia [Betancourt i in. 2015].

Zakończenie

Obecnie obserwowany jest znaczny wzrost zainteresowania zastosowaniem produktów pszczelich w weterynarii, co rokuje dobre perspektywy dla rozwoju apiterapii w Polsce. Warto nadmienić, że przy wykazywaniu szerokiego spektrum pozytywnych działań apiterapia jest metodą prostą w zastosowaniu i niedrogą, a wykorzystywane surowce łatwe do pozyskania.

Zastosowanie apiterapeutyków wpisuje się w holistyczne podejście do medycyny.

Natalia Piotrowska
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"