Miododajne rabaty „archeologiczne”

Pszczoła wraca do dziupli z zapasem pyłku. Na pobliskiej polanie rośnie zboże, a w nim kwitnie bławatek. Słodki zapach unosi się nawet w lesie… Jest epoka żelaza.

Kwitnąca brzoskwinia. Fot. Maria Janicka

Badania archeobotaniczne jak smugi światła wyłaniają z mroku dziejów historię roślinności i dawnego gospodarowania. Po roślinach pozostały odciski w polepie i spalone nasiona – a jest wśród nich wiele takich, które dostarczały pożytku pszczołom miodnym. To pobudza wyobraźnię do komponowania niezwykłych zestawów roślin miododajnych – opartych na pradziejach.

Na dawnym polu uprawnym

Na terenach dzisiejszej Polski rolnictwo pojawiło się wraz z ludnością kultury ceramiki wstęgowej rytej. W późniejszych czasach rozwijało się z różną intensywnością, w uprawie pojawiały się kolejne rośliny, a wraz z nimi przybywały chwasty upraw. Tworzyły się zbiorowiska roślinne związane z osiadłym trybem życia.

Relikty upraw

Jak pisze botanik, prof. Zbigniew Celka, „flora każdego kraju posiada w swym składzie gatunki, które są pozostałościami prowadzonych przed wiekami kultur”. Nazywane są one reliktami upraw. Niektórzy badacze przyporządkowują poszczególne relikty do okresów historycznych, w których były uprawiane.

I tak, mogą być relikty upraw pradziejowych, wczesnośredniowiecznych, średniowiecznych czy współczesnych (w tym relikty dawnych kultur ogrodowych). Gatunki te uprawiano w obrębie osad ludzkich, na polach, w grodach i na podgrodziach, na terenie zamków, w ogrodach przyklasztornych itp. Obecnie ich rozmieszczenie jest więc związane z pozostałościami tych obiektów i często do nich ograniczone. Jednakże w sprzyjających warunkach mogą się rozprzestrzeniać na sąsiednie tereny.

Rabaty możemy uzupełnić o rośliny wiatropylne: bylicę piołun Artemisia absinthum i chmiel zwyczajny Humulus lupulus, a także roszponkę warzywną Valerianella locusta, świerząbek bulwiasty Chaerophyllum bulbosum i trybulę ogrodową Anthriscus cerefolium, również związane z dawnymi uprawami.

Aranżacje miododajnych rabat

Na podstawie danych archeobotanicznych (spisów roślin zachowanych w warstwach kulturowych) oraz opracowań dotyczących reliktów upraw przygotowałam kilka propozycji rabat „archeologicznych” i mieszanek na ozdobne łączki. Są to twórcze kompozycje ogrodowe, które mogą zostać wzbogacone o różnorodne odmiany (nie są to rekonstrukcje ówczesnych zbiorowisk roślinnych).

Rośliny miododajne są głównym elementem kompozycji. Pszenice, jęczmień, żyto, owies i proso pełnią charakter dekoracyjny i stanowią niewielką domieszkę. Są dobrane według ich obecności w uprawach w danym okresie. W miejscu dzikich grusz i wiśni mogą zostać posadzone stare odmiany tych owocowych drzew (lista propozycji znajduje się pod opisem kompozycji).

Szczepione na podkładce karłowej osiągają 3–5 m wysokości. W przypadku trudności w dostępie do nasion niektórych pszenic, można je zastąpić jęczmieniem zwyczajnym, powszechnie uprawianym od neolitu aż do wczesnego średniowiecza. Każda z aranżacji została uzupełniona o rekonstrukcje urządzeń gospodarczych charakterystycznych dla danego okresu. W nawiasach podane są wysokości roślin i okresy kwitnienia gatunków miododajnych. Wysokość, jaką osiągną poszczególne rośliny, będzie zależała od żyzności gleby i jej zasobności w wodę.

Rabata 1 – neolit

Rabata 1 – neolit. Rys. Maria Janicka

W pobliżu dzikiej gruszy rozpościerają się grupy roślin o rozmaitych kolorach i fakturach: ażurowe kępy kwitnącej marchwi, ciemnozielone plamy selera i szafirowe chmury kwiatostanów bławatka. Tuż obok pnie się winorośl, a poniżej pszenica samopsza złoci się na niewielkim poletku. Małą architekturę stanowi prosty piec gliniany, który można własnoręcznie ulepić i użytkować po uprzednim przygotowaniu miejsca.

Gatunki: chaber bławatek Centaurea cyanus (V–IX, 30–90 cm), marchew zwyczajna Daucus carota (VI–VII, pęd kwiatostanowy do 100 m), seler zwyczajny Apium graveolens (VII–IX, pęd kwiatostanowy do 100 m), winorośl właściwa Vitis vinifera (VI–VII, 10(30) m), grusza pospolita Pyrus communis (początek V, do 20 m), pszenica samopsza Triticum monococcum (do 150 cm).

Rabata 2 – neolit

W kolejnej kompozycji inspirowanej neolitem królują uprawiane już wtedy gryka i soczewica. Kwitnący len i koper ogrodowy tworzą błękitno-seledynową mgiełkę, i są dla nich pełną delikatności przeciwwagą. Śliwa lubaszka, prastara pszenica samopsza i gliniany piec, wokół którego zbudowano aranżację, nadają rabacie reliktowy rys.

Gatunki: gryka zwyczajna Fagopyrum esculentum (w zależności od pory siewu, 60–120 cm), koper ogrodowy Anethum graveolens (VII–IX, do 120 cm), len zwyczajny Linum usitatissimum (VI–VII, 30–70 cm), soczewica jadalna Lens culinaris (VI, VII, do 75 cm), śliwa lubaszka Prunus insititia (IV, do 6 m), pszenica samopsza Triticum monococcum (do 150 cm).

Rabata 3 – kultura łużycka. Rys. Maria Janicka

Mieszanki na ozdobne łąki

Mieszanka 1 – neolit:

kminek zwyczajny Carum carvi (V–VI, 30–80 cm), marchew zwyczajna Daucus carota, kolendra siewna Coriandrum sativum (VI–VII, do 70 cm), koper ogrodowy Anethum graveolens, chaber bławatek Centaurea cyanus, pszenica samopsza Triticum monococcum.

Mieszanka 2 – kultura łużycka:

wyka siewna Vicia sativa, chaber bławatek Centaurea cyanus, ślaz dziki Malva sylvestris, mak polny Papaver rhoeas (V–VIII, do 90 cm), lnicznik siewny Camelina sativa (V–VII, 30 – 70(100) cm), pszenica płaskurka Triticum dicoccon

Mieszanka 3 – okres rzymski:

gorczyca polna Sinapis arvensis (V–VII, 30–80 cm), kocimiętka właściwa Nepeta cataria (VII–VIII, 45–120 cm), mak piaskowy Papaver argemone (V–VII, 10–30 cm) lub mak polny P. rhoeas, wyka kosmata Vicia villosa (VI–VIII, 30–150 cm), jęczmień zwyczajny Hordeum vulgare, owies zwyczajny Avena sativa (do 110 cm).

Mieszanka 4 – wczesne średniowiecze:

czosnek wężowy Allium scorodoprasum (różne odmiany) (VI–VII, do 100 cm), hyzop lekarski Hyssopus officinalis (VII–VIII, 30–60 cm), lebiodka pospolita Origanum vulgare (VI–VIII, 20–80 cm), rumian żółty Anthemis tinctoria (VII–IX, 30–60 cm), pszenica zwyczajna Triticum aestivum (do 150 cm), żyto zwyczajne Secale cereale (do 150 cm).

W przypadku braku dostępności, wymienione wyżej gatunki maku mogą być zastąpione przez różne odmiany maku wschodniego Papaver orientale.

Dr Maria Janicka
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Literatura:

Banaszak J. 2011. Pszczoła miodna w biocenozie lasu. w: Bartnictwo. Odrodzenie staropolskiej tradycji. Stróże: 6–22.

Bartoszek W., Siatka D. 2008. Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64(4): 3–13.

Celka Z. 1999. Rośliny naczyniowe grodzisk Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu 9: 1–159.

Celka Z. 2005. Relikty dawnych upraw we współczesnej florze Polski. W: K. Wasylikowa, M. Lityńska-Zając, A. Bieniek (red.) Roślinne ślady człowieka. Botanical Guidebooks 28: 281–296.

Celka Z. 2011. Relics of cultivation in the vascular flora of mediewal West Slavic settlements and castles. Biodiversity: Research and Conservation 22: 1–110.

Fraś J. M., Kolebuk E. 2019. Ośrodek warzelniczy ludności kultury łużyckiej w Baryczy – nowe spojrzenie na materiały archiwalne. Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce 33: 10–111, Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka.

Hodun G., Hodun M. 2015. Podręczny atlas dawnych odmian gruszy, śliwy, czereśni i wiśni. TPDW, Gruczno.

Jodłowski A. 1969. Problem eksploatacji soli w okolicach Krakowa w starożytności i we wczesnym średniowieczu. Archeologia Polski 14(1): 137–165.

Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005. Przewodnik do badań archeobotanicznych. Vademecum Botanicum, Sorus, Poznań.

Mueller-Bieniek A. 2012. Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków.

Suder D. 2010. Walory przyrodnicze grodziska w Chełmie na Podgórzu Bocheńskim (Kotlina Sandomierska) i jego otoczenia. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 66(6): 437–445.

Suder D. 2011. Participation of thermophilous species in plant communities of earthworks and castle ruins in the Western Carpathians. Annales UMCS sect. C, 66(2): 21–31.

Wójcik T., Ziaja M. 2016. Flora roślin naczyniowych wzgórza Kamieniec (Pogórze Dynowskie). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72(1): 60–67.

www.miod-bartnik.pl (Tradycja słowiańskiego bartnictwa, dostęp: 14.01.2022)

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"