Pionierzy

Kiedy oddawaliśmy do druku artykuł poświęcony bibliografii pszczelnictwa wielkopolskiego („Pasieka” 1 i 2/2005), nie wiedzieliśmy jeszcze, że będziemy kontynuowali ten temat. Tamtą publikację uznajemy obecnie za początek cyklu zatytułowanego Materiały do dziejów pszczelnictwa w Polsce.

Zamiarem naszym będzie ukazanie dorobku polskich pszczelarzy, przypomnienie zasłużonych dla pszczelnictwa postaci, spojrzenie wstecz na jego historię, a wszystko to na tle bogatego piśmiennictwa. Rozpoczynamy od najstarszej polskiej książki poświęconej pszczołom.

Karta tytułowa wydania pierwszego.
Ilustracja z: J. Królikowski, Najstarsza
polska książka o pszczelnictwie,
Zamość 1920 s.6

W 1614 roku w Zamościu ukazał się niewielki, bo liczący zaledwie 14 kart traktat, którego wartość dziejowa stała się odwrotnie proporcjonalna do wielkości. Nauka koło pasiek, bo o niej mowa, to pierwsza w języku słowiańskim publikacja poświęcona w całości pszczelarstwu, pierwszy polski podręcznik pszczelarski.

Jego autorami byli Walenty Kącki i Jan II Ostroróg zwany Brodatym. O pierwszym z nich nie wiemy nic prócz tego, co można wywnioskować z tytułu Nauki, a mianowicie, że udzielił informacji fachowych, dzięki którym powstało to dziełko.

Drugi to sławny mówca, polityk i przyrodnik. Urodzony 13 stycznia 1565 był potomkiem znakomitej rodziny mającej swe gniazdo w Ostrorogu koło Szamotuł. Studia odbywał za granicą. Po powrocie do kraju przebywał na dworze królewskim.

Brał udział w bitwie pod Byczyną, uczestniczył w wyprawach przeciw Tatarom. Jako kasztelan poznański, a od 1611 wojewoda, wyróżniał się na sejmach jako mówca. Posłował do cesarza Rudolfa.

W ostatnich latach życia był wychowawcą synów Zygmunta III. Szczególnie lubił przebywać w swym ukraińskim majątku Komarnie. Całkowicie sparaliżowany zmarł tam w czerwcu 1622 roku. Pochowany został u Bernardynów w Sokalu.

Na przestrzeni niespełna czterystu lat, jakie mijają od ukazania się pierwszego wydania, narastało wokół Nauki koło pasiek nieporozumienie co do jej autorstwa. Często nawet zapomina się o pierwotnym tytule, który spisany z karty tytułowej brzmi:

Jan II Ostroróg z synem Mikołajem. Portret olejny
przechowywany u o.o. Bernardynów w Sokalu, po
drugiej wojnie światowej zaginiony. Ilustracja z:
W. Ziembicki, Jan Ostroróg i jego „Myślistwo
z ogary”, Łowiec 1933, R.55 nr 12, s.134

Ze wstępu dowiadujemy się, że Jan Ostroróg uprosił u Kąckiego napisanie dziełka tego, czyli raczey opisanie gospodarstwa pszczelnego w Komarnie dziedziczney swey włości. Kącki uskuteczniwszy żądanie zostawił zrobioną pracę, na pamiątkę pasiecznym urzędnikom i potomkom swoim, jako opis wzorowego tego rodzaju gospodarstwa.

Autor pilnie odczytał, co o pszczołach powiedział Wirgili w ziemiaństwie i poezyą tu i owdzie rzecz przyozdobił”.², który w Polsce aż do pierwszej połowy XVII wieku pisze: „W Komarnie u Jana hrabiego Ostroroga Wojewody poznańskiego bawiąc Walenty Kącki napisał dzieło, które snadź nakładem tegoż hrabiego wyszło na widok publiczny, pod tytułem: Nauka koło pasiek, w Zamościu 1614. Powtórnie wydał ie (!) Jakub Wirowski Bibliopola Lubelski, Roku 1631.”

Informacje te znajdujemy bezkrytycznie przedrukowane w tomie XIV Encyklopedii Orgelbranda pod hasłem Kącki Walenty3 Ze wstępu dowiadujemy się, że „Jan Ostroróg uprosił u Kąckiego napisanie dziełka tego, czyli raczey opisanie gospodarstwa pszczelnego w Komarnie dziedziczney swey włości.

Kącki uskuteczniwszy żądanie zostawił zrobioną pracę, na pamiątkę pasiecznym urzędnikom i potomkom swoim, jako opis wzorowego tego rodzaju gospodarstwa. Autor pilnie odczytał, co o pszczołach powiedział Wirgili w ziemiaństwie i poezyą tu i owdzie rzecz przyozdobił”.

Ta sama Encyklopedia w tomie XX wśród dzieł Ostroroga ogłoszonych drukiem wymienia trzy wydania Nauki około pasiek4.

Karta tytułowa w ydania drugiego.
Reprint 1981

Dostatek pospolicie lenistwo robi, y przyrodzona obfitość, wywodzi ludzie na lada iaką robotę: rzadki dba o porządną y pracowitą koło pożytku sprawę, kiedy mu lekko wszystko do ręku płynie. Toż w Rusi koło miodów się dzieje.”

Zaś na pochwałę swej pracy w zakończeniu: „Przyimi z łaską czytelniku, a kiedy starzy pasiecznicy będą przeciwko tey nauce mówić, pewnie wiedz że to będą czynili, nie iżby zła była w namnieyszym punkcie, ale że im cięszko, albo tak pilnować, y wczasu pczelnego, y ochędostwa, y rządu w pasiece, albo nie przykradać czemu pono nie przywykli.

Niedayże się zwodzić, abyć to nabarziey ganili, pilnuy ich iedno dobrze, a sam przygląday żeby tak czynili, iako się tu napisało, uyzrzysz żeć tu namnieysza rzecz nie chybi.”

Ten fragment wykorzystał jako zakończenie Pszczolnictwa krajowego Mikołaj Witwicki. W swym kluczowym dziele poświęcił Witwicki Nauce bardzo dużo miejsca, pisząc między innymi: „Wszakże byli w naszym kraju pisarze, którzy tak ważnemu przedmiotowi osobne dzieła poświęcili.

I tak Jan Ostroróg Wojewoda poznański widząc upadające pasieki krajowe, wydał o nich na początku XVII wieku dzieło z którego wyczytujemy, ile niegdyś najznakomitsze osoby, dbały o dobry byt krajowego pszczolnictwa, i że przed Kąckim jeszcze znajdowali się na naszej ziemi słynący licznemi wiadomościami o tej ważnej gałęzi przemysłu.

W informacji rzeczonego pszczolarza nie masz wiele przepisów użytecznych dla pasieczników i bartników, bo z praktyki musiały bydź powszechnie znajome, ażeby o nich zamilczał. Wszakże lubo w dziele Ostroroga trudno szukać dokładnej wiedzy o tej gałęzi nauki, widać przecież że piszący nader biegły był w swoim przedmiocie, kiedy niektóre wiadomości z chlubą powiedzieć można, prostotą swoją i dobrocią, przewyższają w niektórych względach, przepisy dawniejszych i dzisiejszych zagranicznych pisarzy.”7

Ul kłodow y stojak. Ilustracja na
karcie z wydania drugiego,
reprint 1981

Tradycja Kąckiego jako administratora wywodzi się od Siarczyńskiego8, który pisał: „Zdaie się, iż Kątski Walenty zawiadował dobrami komarneńskiemi, których częścią znaczną dochodów są pasieki, gdy Komarno włością dziedziczną Ostrorogów było.” Pomijając wszelkie domysły na temat jego osoby, za jedyny pewnik możemy przyjąć, że pan Walenty posiadał bardzo znaczną wiedzę fachową.

Nauka koło pasiek dzieli się na cztery części. Pierwsza, O pasiecznikach, przedstawia obowiązki pasieczników. Ostroróg podkreśla, że pasiecznik powinien mieć domek i ogródek oraz zapewnioną żywność od pana.

W drugiej, O rządzie dobrym w Pasiekach, y zaraz o opatrowaniu pczół na Wiosnę, aż do Roiów, autor podkreśla, jak wielkie znaczenie ma dobra lokalizacja pasieki. Najwięcej uwagi poświęca budowie ula, jakości materiału, wyposażeniu i utrzymaniu go w czystości.

Rozróżnia ule wyrabiane z pni, kłodowe stojaki i bednarskiej roboty. Objaśnia zasady ustawiania uli w pasiece, poucza, jak należy je uszczelniać. Szczegółowo omawia narzędzia oraz elementy ubioru, który jest pasiecznikowi niezbędny do pracy. Zaleca też, aby bez względu na pogodę otwierać ule 7 marca.

Przypomina, że choroby pszczół powstają na skutek złego utrzymania uli w czystości. Przyczynami chorób są stęchlizna, niedostatek świeżego powietrza i niepodbieranie miodu z uli jesienią. Jako leki dla pszczół poleca zioła, mięso borsucze i miód barwy białej, który znajduje się w mrowiskach.

Trzecia, O Roiach, y sprawie dobrey koło Osadzania Roiow, poświecona jest zwyczajom pszczół w czasie rojenia i mądremu postępowaniu pasiecznika. Autor zaleca, jak...

Karta tytułowa wydania trzeciego.
Ilustracja z: K. Wolski, Z badań
nad dawnymi technikami
pszczelarskimi w dorzeczu
Sanu, Rocznik Przemyski 1962
R.9 z.2 s.130

Rok gospodarski rozpoczyna Ostroróg od października, udzielając w każdym miesiącu instrukcji do prac i zabiegów we wszystkich działach gospodarstwa. Nie zabrakło w kalendarzu miejsca dla pszczół. Warto przypomnieć pszczelarskie zalecenia na wszystkie miesiące, ponieważ będziemy mieli okazję zapoznać się z prawdziwym zabytkiem literatury fachowej. Szczególnie ciekawe są odniesienia do Nauki koło pasiek.

November- Listopad

„Miodu u mrówek szukać do pasiek o czem w księgach o pasiekach.”

Jest to wyraźny odsyłacz do księgi drugiej Nauki, gdzie czytamy:

„To z ksiąg cudzoziemskich trzeba napisać, iż stare mrówki maią miod w ziemi barzo biały, którego miodu wiesieni, albo na początku zimy szukay, w ten czas kiedy w ziemi mrowki głęboko siedzą, a szukay pilno, bo nie ladaiako go y rzadko u których mrowek znaydziesz.

Tego miodu na wiosnę do pszczelnego miodu przymieszywać, a w sycie pczołom dawszy, tak ie wyprawić w zdrowiu, tak im siły przyczynisz, że y roić się daleko potężniey będą, y miodu więcey zarobią; iest na to w Polszcze iusz uczyniona experyencya.”

Januarius- Styczeń

„Za sanice, pniaki na ule do każdej pasieki pozwozić i pasiecznikom oddać. I materyą na te co bednarską robotę mają być, sposobić.”

Martius- Marzec

„Na początku Marca a mianowicie 4 Martij siano z ulów od pszczół wyrzucać.”

Aprilis- Kwiecień

„Pszczoły wystawować czasem w Kwietniu, czasem za późnym rokiem aż w Maju, a czas własny ich wystawowania, kiedy łatac dobrze zakwitnie i wierzbina pocznie okwitać.

Pasieczników przyglądać, żeby te pniaki, co się im w zimie zwiozły, na ule wyrabiały, żeby przed świątkami wszystko było gotowo.”

Majus- Maj

„W tym miesiącu pszczoły wielkiego już gospodarstwa potrzebują.”

Junius- Czerwiec

„Roje w czerwcu na końcu poczynają, trzeba na nie mieć oko w pasiekach, acz na to na pasiecznikach należy.”

Julius- Lipiec

„Pasieki też, roje i rząd koło pszczół pilnie mieć na oku, bo siła szalbierstw koło tego pasiecznicy zwykli czynić.”

Augustus- Sierpień

„Obrachować po skończeniu rojenia pszczół pasieki i spisać porządnie, tak swoje jako i u poddanych dla dziesięcin. Zaraz to czynić skoro roje iść przestaną, jest o tem osobna informacya.”

Jest to bardzo ważne zdanie, potwierdzające pochodzącą od Lelewela10 informację o tym, że Jan Ostroróg wydał przed rokiem 1614 ordynację bartną dla swego majątku. Dodatkowo utwierdza nas w tym przekonaniu fragment poświęcony dziesięcinie z Nauki: „Iednak iż się w trzeciey części wzmianka czyni o zwożeniu dziesięcinnych ulow do pasiek, potrzebnie się tu wspomni, że iest koło wybierania tey dziesięciny informacya, żeby w niey do takich nierządów, iakie do tąd były nie przychodziło; ale to do tych ksiąg nie należy.”

September- Wrzesień

„A 20 Septembris aż do dosiania, siać żyta na gnojach od najdawniejszych poczynając a na świeżych siew kończąc pod ten czas siewu, podbieranie pszczół, jako o tem w księgach o pasiekach to jest a 10 Septembris.” Jest to wyraźny odsyłacz do księgi czwartej Nauki koło pasiek.

Kalendarz nie zawiera żadnej informacji wskazującej, kiedy został sporządzony przez Ostroroga, ale na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzamy, że powstał już po napisaniu Nauki, czyli po roku 1613.

Na zakończenie przytaczamy jeszcze za Ziembickim11 podanie o tym, jak pszczoły broniły Komarna. Kiedy w 1648 roku wojska kozackie zdążały na miasto, a w celu zamaskowania manewrów przedzierały się przez sady i pasieki, rzuciły się na nie nieprzeliczone roje pszczół. Na ogarniętych popłochem napastników uderzyły wojska koronne i zepchnąwszy w błota, wytopiły.

Bibliografia

Zachęcamy do lektury wspomnianych wyżej, współczesnych wydań Nauki

koło pasiek:

1. Nauka o pasiekach przez P. Walentego Kąckiego spisana, Warszawa 1981

2. W. Kącki, Nauka koło pasiek, Zamość 2001

Wszystkich zainteresowanych szerzej życiem i twórczością autora odsyłamy do dwóch znakomitych książek:

1. Maria Wichowa Pisarstwo Jana Ostroroga (1565- 1622), Łodź 1998

2. Antoni Gąsiorowski (red.) Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg 1998

Ilustracje ze zbiorów Biblioteki Głównej, Akademii Rolniczej w Poznaniu

Przypisy

1. K. Estreicher, Bibliografia polska T.19, Kraków 1903, s.5

2. W.A. Maciejowski, Polska aż do pierwszej połowy XVII wieku pod względem obyczajów i zwyczajów we czterech częściach opisana T.1, Warszawa 1842, s.278-280

3. S. Orgelbrand [red.], Encyklopedya Powszechna T.14, Warszawa 1863, s.553

4. S. Orgelbrand [red.], Encyklopedya Powszechna T.20, Warszawa 1865, s.171-173

5. G. Korbut, Literatura polska od początków do wojny światowej T.1, Warszawa 1929, s.255

6. W. Dworzaczek, Ostroróg Jan, Polski Słownik Biograficzny 1979 R.24 nr 3, s.510

7. M. Witwicki, Pszczolnictwo krajowe czyli o środkach i sposobach podniesienia pasiek do tego przynajmniej stopnia, na którym dawniej w Polsce były T.1, Warszawa 1829, s. IX-X

8. F. Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III T.1, Lwów 1828, s.202

9. W. Chomętowski, Materyały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII wieku poprzedzone wiadomością o życiu i pismach Jana Ostroroga wojewody poznańskiego, T.2 Serii: Biblioteka Ordynacji Krasińskich. Muzeum Konstantego Świdzińskiego, Warszawa 1876

10. J. Lelewel, Polska, dzieje i rzeczy jej rozpatrywane T.4, Poznań 1856, s.519

11. W. Ziembicki, Jan Ostroróg i jego „Myślistwo z ogary”, Łowiec 1933 R. 55 nr 12, s.136

mgr inż. Danuta Dados
mgr inż. Roman Tomaszewski

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"