Co pszczelarz powinien wiedzieć o zapylaniu?
Uważa się powszechnie, że największe dobro, jakie otrzymuje się od pszczół, to miód i wosk, a następnie mleczko, jad i kit. Ale ekonomiści w różnych krajach świata obliczyli, że dochód, jaki uzyskuje się dzięki działalności zapylającej pszczół, jest 10- a nawet 30-krotnie większy aniżeli dochód ze wszystkich produktów pszczelich razem wziętych.
Fot . Janusz Pudełko
W USA, a także we Francji i w Niemczech, pszczelarze wywożą masowo pszczoły na zapylanie owadopylnych plantacji roślin uprawianych na zbiór owoców lub nasion. Przykładowo są to sady owocowe, a także rzepak, koniczyna, słonecznik, warzywa kapustne i dyniowate, i wiele innych.
Dla pszczelarzy stanowi to poważne źródło zarobku. Cała akcja jest od lat dobrze zorganizowana przez rozmaite organizacje pszczelarskie, a pszczelarze mają sprzęt specjalnie przystosowany do przewozów (ule, środki transportu). U nas niestety nie tylko pszczelarze, ale nawet rolnicy nie doceniają roli pszczół w podnoszeniu wysokości i jakości plonów owoców i nasion. Trzeba im o tym ciągle przypominać.
Kilka słów o biologii kwitnienia i zapylania
W każdym kwiecie znajduje się organ żeński – słupek i organ męski – pręcik. W słupku, na szczycie długiej i cienkiej zazwyczaj szyjki, znajduje się znamię, a w dole zalążnia z zalążkami. Pręcik zakończony jest pylnikiem pełnym pyłku.
Gdy żywotne ziarno pyłku spadnie na receptywne (zdolne do przyjęcia) znamię słupka, następuje zapylenie. Następnym procesem jest zapłodnienie. Pyłek wypuszcza łagiewkę, która poprzez szyjkę wyrasta aż do zalążni. Jądro ziarna pyłku łączy się z jądrem zalążków. Zalążnia zamienia się w owoc, a zalążki w nasiona.
Wszystkie rośliny dzielą się na samo- i obcopylne. U roślin samopylnych zapylenie zachodzi samoistnie, u owadopylnych konieczny jest nośnik (wektor), który przeniesie ziarno pyłku z jednego kwiatu na znamię słupka innego.
Około 78% roślin stanowią rośliny obcopylne. Wektory pyłku bywają bardzo rozmaite. Może to być wiatr, woda, owady i inne drobne żyjątka, a nawet ptaki (kolibry w Ameryce Południowej). Najlepszym wektorem pyłku jest pszczoła.
Tab.1. Wydajność miodowa w kg/ha paru
gatunków owadopylnych roślin uprawnych
Pszczoła jako idealny zapylacz
Pszczoła nie zapyla po to, aby sprawić przyjemność rolnikowi czy pszczelarzowi. Szuka w kwiecie pokarmu, czyli nektaru, który stanowi dla niej źródło cukru, oraz pyłku jako źródła białka. Pszczoła, wlatując do kwiatu i szukając na jego dnie nektaru, zostaje mimowolnie obsypana przez opadający z pylników pyłek.
Lepki pyłek osadza się na włoskach, którymi pokryte jest jej ciało. Następnie owad przelatuje na inny kwiat, znowu szuka w nim nektaru, a ziarna pyłku opadają na słupek. Tak następuje zapylenie.
Około 80% wszystkich roślin owadopylnych zapylanych jest przez pszczoły.
Tab.2. Wpływ obecności owadów na
zawiązywanie się owoców
(wg Jabłońskiego)
Tab.3. Wpływ odległości od pożytku na zużycie miodu
(wg Lipińskiego)
Pszczoła uważana jest za najlepszego zapylacza z następujących przyczyn:
1. Jest wierna jednemu gatunkowi kwiatów. Inne owady zapylające przelatują z kwiatka na kwiatek, nie zważając na jego gatunek. Przy przelocie pomiędzy różnymi gatunkami nie następuje oczywiście zapylenie. Natomiast pszczoła, gdy zacznie oblatywać kwiaty jednego gatunku roślin, oblatuje je tak długo, póki są dla niej interesujące, to znaczy stanowią dobre źródło nektaru i pyłku.
2. Jest zbieraczką...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Plantacje roślin uprawianych na owoce i nasiona wspaniałym pożytkiem dla pszczół
Duże, niejednokrotnie kilkuhektarowe, jednorodne plantacje stanowią bardzo dobry pożytek dla pszczół. Niżej (tab.1.) podajemy przykładowo, ile miodu mogą zyskać pszczoły z 1 ha niektórych roślin uprawnych.
Jak widać, takie gatunki jak rzepak, kapusta, cebula czy dynia stanowią bardzo dobry, obfity pożytek dla pszczół, natomiast bób i ogórek słaby.
Tab. 4. Liczba kwiatów na 1 ha
Dbałość o zapylenie koniecznym zabiegiem uprawowym
Przy braku zapylenia rośliny owadopylne nie mogą wydać ani owoców, ani nasion. Niżej (tab.2.) podajemy, jak wygląda zawiązywanie się owoców u paru gatunków roślin owadopylnych w obecności i przy braku owadów.
Słabe wiązanie owoców u roślin owadopylnych przy braku owadów zapylających wskazuje na to, że jeżeli pragnie się otrzymać wysokie i dorodne plony owoców i nasion tych roślin, należy koniecznie zwiększyć populację pszczół na plantacjach. Możliwe jest to tylko przez dowiezienie odpowiedniej liczby pni. Tak zwanadbałość o zapylenie powinna stać się dla rolników jednym z koniecznych zabiegów uprawowych.
Tab. 5. Wpływ pogody na oblot cebuli przez pszczoły
A – linia męskosterylna, C – linia męskopłodna
Wywożenie pszczół na plantacje może być dobrym zarobkiem
Rolnik, który nie ma własnych pszczół, powinien je wynajmować od pszczelarza. Wynajmując pszczoły, należy zawrzeć pisemną umowę, w której powinno się uwzględnić prawa i obowiązki obu stron.
Przede wszystkim należy podać gatunek rośliny potrzebującej zapylenia, powierzchnię uprawy, potrzebną liczbę pni, planowany termin dowiezienia pszczół, a potem ich odebrania, i wreszcie cenę wynajmu jednego ula na określony czas.
W umowie należy też podkreślić, że pszczelarz może zawsze, gdy to potrzebne, pracować przy swoich pszczołach, a rolnik powinien pszczołom zapewnić łatwy dostęp do wody.
W krajach, w których powszechnie stosuje się wywożenie pni pszczelich na plantacje wymagające zapylenia, ceny takie są już z góry ustalone. Zależą one od paru czynników. Im mniej atrakcyjna jest dana roślina dla pszczół (np. ogórek czy bób), tym cena powinna być wyższa. Im silniejsze i bardziej zdrowe są pszczoły, tym...
Tab. 6. Potrzebna liczba pni pszczelich
na 1 ha (wg Jabłońskiego)
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Kiedy należy wywozić pszczoły na plantacje wymagające zapylenia?
Termin wywożenia pszczół na plantację wymagającą zapylenia jest bardzo ważny. Jeśli wywiezie się pszczoły za wcześnie, gdy kwiaty jeszcze się nie rozwinęły, a więc nie są interesujące dla pszczół, znajdą sobie one inny pożytek.
A ponieważ, jak opisano wyżej, są wierne jednemu gatunkowi, będą oblatywały jego kwiaty tak długo, jak długo będzie dla nich interesujący i nie będą zapylały kwiatów, do których zostały dowiezione.
I przeciwnie, jeżeli wywiezie się pszczoły za późno, gdy wiele kwiatów już kwitnie, to przekwitną one bez zapylenia. Powszechnie uważa się, że należy dowozić pszczoły na plantację, gdy 10-15% kwiatów już się rozwinęło.
Fot. Jerzy Jóźwik
Ile pni pszczelich potrzeba na 1 ha?
Liczba pni potrzebna na 1 ha do dobrego zapylenia wszystkich kwiatów zależy od wielu rozmaitych czynników. Są to:
1. Gatunek rośliny uprawnej i związana z tym liczba kwiatów na jednostce powierzchni.
Tab. 7. Wpływ odległości od pni pszczelich na średnią liczbę pszczół na kwitnących
kwiatostanach 10 mb rzędu cebuli
Z liczb podanych w tab. 4. widać wyraźnie, że np. na cebulę należy wywieźć znacznie więcej pni, niż na inne gatunki, gdyż z powodu większej liczby kwiatów wymagających zapylenia, pszczoły będą tu miały więcej pracy.
2. Odmiana. Przy uprawie odmian heterozyjnych, mieszańcowych należy wywieźć więcej pni, gdyż nie wszystkie przeloty pszczół pomiędzy kwiatami bywają tu efektywne.
3. Atrakcyjność kwiatów danego gatunku dla pszczół. Na pole roślin bardziej atrakcyjnych (np. rzepak, kapusta) potrzeba mniej pni, aniżeli na rośliny mniej atrakcyjne (np. cebula).
4. Sąsiedztwo roślin konkurencyjnych. Gdy w sąsiedztwie naszej plantacji (np. sad owocowy) są inne rośliny owadopylne atrakcyjne dla pszczół (np. rzepak), należy ustawiać więcej pni, gdyż część pszczół może polecieć na te rośliny.
5. Pogoda. Przy złej pogodzie, gdy jest duże zachmurzenie czy pada deszcz, z ula wylatuje mniej pszczół lub nie wylatują wcale. Przewidując gorszą pogodę, należy dowieźć nieco więcej pni.
W doświadczeniach, które prowadziłam w Skierniewicach (tab. 5), nie tylko zachmurzenie czy deszcze, ale także silniejszy wiatr o prędkościpowyżej 5 m/sek. hamowały wylatywanie pszczół.
Toteż przy rejonizacji upraw wymagających zapylenia należy je lokować w możliwie najbardziej sprzyjających rejonach, t. j. tam gdzie w okresie kwitnienia temperatura nie spada poniżej 15°C, przy sile wiatru nie większej niż 3-5 m/sek., ale nie przy niskiej wilgotności powietrza (ze względu na wydawanie nektaru).
Jak należy rozstawiać pnie pszczele na plantacji?
Jeśli plantacja jest niewielka, wystarczy ustawić wszystkie dowiezione pnie na skraju pola. Jeśli natomiast jest duża, parohektarowa, należy je ustawić w kilku grupach, w paru miejscach pola. Potrzebę taką wykazały prowadzone doświadczenia (tab. 7).
W Stacjach Hodowli Roślin Ogrodniczych Szymanów i Pass ustawiałam na skraju wielohektarowych pól nasiennej cebuli po kilka pni. Kilkakrotne liczenie pszczół na kwitnących kwiatostanach wykazało, że...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Współistnienie pszczół i ochrony roślin
Na wszelkich plantacjach roślin uprawnych konieczne są zabiegi ochrony przed chorobami i szkodnikami. Stosowane chemikalia mogą być szkodliwe dla pszczół oraz mogą zatruwać miód. Toteż ochrona roślin na plantacjach wymagających zapylenia jest kontrowersyjna i należy pamiętać o zachowaniu koniecznych środków ostrożności.
Wszelkie zabiegi należy stosować w formie opryskiwania, nigdy opylania.
Zabiegi ochrony roślin należy wykonywać wieczorem, gdy pszczoły powróciły już do uli.
Należy stosować środki o bardzo krótkim, nie przekraczającym kilku godzin okresie karencji. Jest to okres pomiędzy zastosowaniem środka, a jego toksycznym działaniem na pszczoły.
Pszczelarz powinien dopilnować, aby rolnik stosował się do tych zasad.
Prof. dr hab. Halina Woyke
