Próchno - najlepszy materiał do podkurzania pszczół

Słowo „próchno” pochodzi od słów proszek, proch. Próchno jest produktem naturalnym powstającym wskutek rozkładu drewna przez grzyby. Rozkład odbywa się przy dużej wilgotności drewna lub/i dużej wilgotności otaczającego środowiska.

Rozkładowi sprzyja brak dostępu światła. Grzyby rozkładają drewno do postaci miękkich składników, które łatwo ulegają skruszeniu, co z czasem sprzyja wejściu próchna w skład ściółki leśnej i użyźnianiu gleby.

Grzyby rozkładu białego trawią drewno przyczyniając się do uzyskania próchna o długich włóknach białej celulozy. fot.© Artur Kania

Z punktu widzenia gospodarki leśnej lub technologii drewna rozkład grzybowy jest zawsze procesem niekorzystnym. Dla leśnictwa i stolarstwa taki produkt jest bezużyteczny. W przypadku gospodarki pasiecznej rozkład grzybowy biały, brunatny jest procesem pozytywnym.

W wyniku spalania próchna powstaje bardzo użyteczny w gospodarce pasiecznej dym. Nawet dobre wilgotne drewno paląc się w warunkach ograniczonego dostępu tlenu zaczyna dymić. Podobnie jak mgła w powietrzu, dym staje się gęściejszy wtedy, kiedy zawieszonych jest w nim więcej drobnych widzialnych cząstek.

Dym w wielu kulturach ma praktyczne i symboliczne znaczenie, szczególnie u ludów zajmujących się chowem pszczół i „polowaniami na miód”. Wytwarzany jest na skutek spalania wonnych części roślin (ziół), próchna, na skutek spalania materiałów wilgotnych. Od dawna spalane w świątyniach wonne części roślin dostarczały dymu do tzw. kadzenia.

Spędzając pszczoły dymem do gniazda osłabiamy reakcję pszczół strażniczek, ograniczamy wytwarzanie feromonów alarmowych i osłabiamy werbowanie kolejnych pszczół. Dym jest także zasłoną między atakującymi pszczołami a pszczelarzem, ogranicza ich widzenie. Im gęściejszy dym, tym gorsze widzenie pszczół i pszczelarza.

Pszczoły mogą omijać dym. Gęsty dym utrudnia oddychanie pszczół i człowieka. Skuteczność dymu podczas przeglądu rodzin nie polega więc tylko na zmniejszeniu żądlenia przez opite miodem pszczoły, ale także na ograniczeniu działania zmysłów pszczół, co przyczynia się do zmian w ich zachowaniu.

Grzyby trawią drewno

Jak powstaje próchno? Jakie jest najlepsze? Dlaczego próchno nie pali się gorącym płomieniem? Dlaczego dym wytwarzany przez podkurzacz z dobrego próchna jest ciepły, nie gorący?

Wszechobecne grzyby mają olbrzymie znaczenie w obiegu materii, energii w przyrodzie. Są ważnym narzędziem, które przekształca martwe drewno w próchnicę. Z racji, że są ogniwem łańcucha obiegu materii, ale także ogniwem łańcucha pokarmowego rozkład jest procesem naturalnym, szczególnie wtedy, gdy drewno, drzewa są niezabezpieczone.

Grzybnia rozwija się z zarodników przyniesionych z wiatrem, wodą lub przez owady odżywiające się składnikami drewna i żywiącymi się grzybnią. Zarodniki dostają się do drzewa przez rany w korze, złamane gałęzie; gdy kiełkują, powstaje grzybnia, która infekuje całe drewno.

Grzyby przez swoją działalność, tj. zawilgocenie drewna, jego rozpulchnienie stwarzają optymalne warunki do rozwoju niektórych gatunków owadów żywiących się drewnem w części porażonym.

Owady stają się pokarmem ptaków, które wybierają je z drzew, wykuwając przy tym otwory, z czasem dziuple, które mogą być zasiedlane na czas wychowu potomstwa. Wypróchniałe otwory i dziuple w drzewach były z czasem zasiedlane przez rozprzestrzeniające się w puszczach i lasach dzikie pszczoły.

Niektóre wypróchniałe otwory w drzewach były tak duże, że mogli ukryć się w nich także ludzie. Żywa zewnętrzna tkanka drzewa utrzymywała pionowy pokrój drzewa pomimo pustego wnętrza.

Próchno powstaje na skutek intensywnej działalności grzybów w warunkach dużej wilgotności (30-50%) i w optymalnej temperaturze, powyżej 20˚C. Drewno, które ma podwyższoną zawartość wody jest idealnym miejscem do rozwoju grzybów i owadów.

Owady wybierają drewno wilgotne ze względu na łatwość drążenia chodników, a zarodniki grzybów w takim drewnie szybko kiełkują. Strzępki grzybni są zjadane przez owady drążące dostarczając im koniecznego do metabolizmu białka.

Oprócz dużego znaczenia procesu próchnienia chciałbym wspomnieć o tym, że np. próchnu (liściastemu, iglastemu) porażonemu przez opieńki przypisuje się właściwości chemiluminescencyjne. Niektóre gatunki próchna świecą w ciemności na skutek utleniania zawartego w nich fosforu. Właściwości chemiluminescencyjne próchna wykorzystywano podczas nocnych podróży puszczańskich.

Rozkład drewna

Drewno zbudowane jest prawie wyłącznie z cukrów złożonych, wśród których jest: biała włóknista celuloza (ok. 50%), brunatna bezpostaciowa lignina (ok. 30%) oraz hemiceluloza (20%). Celuloza to wg autorów książki „Ochrona drewna” zbrojenie drzewa, lignina – wypełnienie.

Cukry proste, m.in. glukoza, tworzą duże struktury wielocukrów, które podczas rozkładu stają się pożywieniem grzybów i innych organizmów niszczących tkankę drewna. Rozkład drewna powodują grzyby rozkładu: białego, brunatnego i szarego (tzw. pleśnie).

Nazewnictwo rozkładu związane jest z barwą otrzymanego produktu trawienia. I tak na przykład rozkład brunatny powodują grzyby, które trawią głównie celulozę (biała), wskutek czego pozostaje nierozłożona brunatna lignina. Po trawieniu przez enzymy grzyba rozkładu brunatnego drewno często podzielone jest na małe kostki, albo/i rozsypuje się do postaci proszku.

Próchno powstałe w wyniku trawienia drewna enzymami
grzybów rozkładu brunatnego jest brunatno-brązowe.
O zabarwieniu decyduje duża ilość obecnej ligniny,
która ulega łatwemu skruszeniu do postaci
pryzmatycznych kosteczek. fot.© Artur Kania

Około 6% grzybów rozkładających drewno wywołuje brunatny rozkład drewna porażając głównie gatunki iglaste. Szybki rozkład celulozy i hemicelulozy przy ograniczonym rozkładzie ligniny skutkuje powstaniem produktu kruchego, jakim jest brunatna lignina.

Więcej ligniny zawiera drewno drzew iglastych, które jest prostsze w budowie a grzyby rozkładu brunatnego wykazują prostszy mechanizm rozkładu drewna. Niski poziom azotu stymuluje rozkład ligniny.

Rozkład biały drewna powodują grzyby, które trawią zarówno ligninę, jak i celulozę. Z uwagi na to, że celulozy w drewnie jest więcej a oba składniki trawione są mniej więcej równomiernie, produktem końcowym pozostaje biała celuloza.

Niski poziom azotu lub jego brak w drewnie może stymulować aktywność grzybów w kierunku rozkładu białego.

Drewno po takim rozkładzie daje się rozwłóknić na białe podłużne fragmenty czystej celulozy. Grzyby rozkładu białego wolniej rozkładają drewno. Według autorów ww. książki rozkład biały można podzielić na: biały jednolity, biały niejednolity (pstry). Próchno po takim rozkładzie staje się miękkie i gąbczaste o charakterystycznym zapachu grzybów znajdowanych w lesie.

Rozkład biały włóknisty obserwuje się głównie w drewnie drzew liściastych, których naczynia zawierają cząsteczki gwajacylowe odporne na rozkład grzybowy, stąd podłużne fragmenty nierozłożonej celulozy, np. w próchnie wierzbowym lub brzozowym.

Zadziwiające jest to, że grzyby dzięki wytwarzanym przez siebie enzymom mogą zmienić (rozpuścić) twarde odporne mechanicznie drewno w rozpadające się próchno. Enzymy (mikroskopijne białka) wytwarzane przez grzyby najlepiej rozkładają substraty, w tym przypadku drewno, w środowisku o dużej wilgotności. Bardzo aktywne są w środowisku wilgotnym, wodzie – dobrym rozpuszczalniku.

Rozpuszczone składniki drewna z roztworem wodnym wchłaniane są przez grzyby. Im suchsze drewno tym grzyby mają gorsze warunki rozwoju, gdyż ich enzymy nie mają odpowiedniego środowiska, nie mogą rozpuszczać składników drewna i nie mogą się nimi odżywiać.

Najlepszym sposobem zniszczenia wszelkich enzymów, utleniających lub rozpuszczających drewno jest działanie wysokiej temperatury, skutkujące ścięciem białek, jakimi są enzymy.

Rozkład szary prowadzi do uzyskania produktu o barwie szarej, pękającego na drobne pryzmatyczne kosteczki. Opierając się na właściwościach rozkładu poszczególnych grzybów można sądzić, że procesem rozkładu można kierować wykorzystując grzyby określonego rozkładu, wskutek czego może powstać ceniony przez nas produkt, próchno białe, brunatne, szare lub mieszane.

Trzeba także pamiętać, że grzyby rozkładając drewno pozbawiają produkt końcowy (próchno) łatwopalnych składników drewna a wzbogacają je własnymi metabolitami oraz strzępkami grzybni.

Próchno do podkurzacza

Dobre próchno powinno być suche, lekkie, łatwe do łamania i podatne na zapalenie. Dym powstający ze spalania dobrego próchna mniej podrażnia układ oddechowy, człowiek rzadko reaguje odruchem „pozbycia się” objawiającym się kaszlem, chyba że dym jest bardzo gęsty. Dobre próchno spala się prawie całkowicie.

Posiadając lub zaopatrując się w próchno po jego wyglądzie możemy stwierdzić, które jest lepsze oraz jakie właściwości posiada próchno o określonej barwie. Materiały wilgotne na skutek ...

Prawdopodobnie przynoszone w postaci obnóży zarodniki grzybów min. przyczyniają się do pleśnienia pierzgi i fermentacji odwirowywanego z „pierzgą” miodu o wyższej zawartości wody. Poza tym w wielu ośrodkach badawczych do podkarmiania pszczół w ulikach weselnych stosuje się ciasto cukrowo-drożdżowe, które ze względu na dużą zawartość białka przyczynia się do dobrego rozwoju małych rodzinek pszczelich.

Artur Kania

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"