Miody nektarowe

Miód nawłociowy pod lupą

Miód z kwiatów nawłoci jest jednym z ostatnich odmian miodów pozyskiwanych w sezonie pszczelarskim, dlatego jest szczególnie doceniany i wyczekiwany przez konsumentów, szczególnie ze względu na charakterystyczny, wyróżniający się na tle pozostałych miodów, kwaskowaty posmak. Także z powodu przypisywanych mu właściwości zdrowotnych, miód nawłociowy w szeroko pojętej medycynie naturalnej jest stosowany jako środek przeciwskurczowy, przeciwbólowy i przeciwzapalny. Znalazł szczególne zastosowanie w schorzeniach układu moczowego oraz w profilaktyce kamicy nerkowej dzięki działaniu moczopędnemu.

Charakterystyka pożytku

Nawłoć (Solidago) jest rozpowszechnioną w Europie i w Ameryce Północnej rośliną wieloletnią. Należy do rodziny astrowatych (złożonych) – Asteraceae (Compositae) i obejmuje ok. 100 gatunków [Burnie i in. 2005]. W Polsce jedynym rodzimym gatunkiem nawłoci jest nawłoć pospolita – Solidago virgaurea L., choć nazwa „pospolita” obecnie nie jest trafna, bowiem obszary występowania tego gatunku są coraz mniejsze. Jest wypierana przez gatunki obcego pochodzenia, które mają szybszy wzrost, są bardziej tolerancyjne dla warunków siedliskowych, krzyżują się wzajemnie i są bujniejsze pod względem masy pędu.

Do gatunków powszechnych, pospolicie rosnących w Polsce zalicza się nawłoć kanadyjską – Solidago canadensis Linne i nawłoć późną – Solidago serotina Aiton, zwaną również olbrzymią – Solidago gigantea Aiton, które otrzymały w polskiej florze status kenofitów¹. Zostały rozpowszechnione jako rośliny ozdobne, które w następstwie intensywnego rozprzestrzeniania, zdziczały. Należą do gatunków inwazyjnych. Zaliczane do IV (najwyższej) kategorii inwazyjności jako gatunki o bardzo dużym wpływie w Polsce — znana jest zarówno duża liczba stanowisk, jak i spora liczebność tej rośliny, która ponadto wciąż się zwiększa. Ta wysoka ekspansywność wynika z doskonałej aklimatyzacji, przez co wypierane są gatunki rodzime, ze względu na dużą dynamikę wzrostu, skuteczną konkurencję o światło i składniki odżywcze. Rozmnażając się przez nasiona i rozłogi korzeniowe, wypiera ze środowiska inne gatunki i rozprzestrzenia się bardzo szybko, ze względu na zdolność do wydzielania przez korzenie substancji negatywnie oddziałujących na inne gatunki roślin rosnących w sąsiedztwie (jest to tzw. allelopatia ujemna). Dzięki tym zdolnościom wspomniane nawłocie rozprzestrzeniły się w krótkim czasie na dużych obszarach, zwłaszcza na terenach, na których zaniechano rolniczego użytkowania, gdzie stworzyły się niemal monokultury nawłociowe. Tak powstałe nawłociowiska uniemożliwiają odnowienie gatunków rodzimych, nawet małych drzew i krzewów, gdyż utrudnione jest kiełkowanie siewek.

Nawłoć kanadyjska i olbrzymia w Polsce zadomowiły się już od XIX w., pierwsze informacje o nawłociach odnotowano w Małopolsce w 1872 r. Dziś dominuje w krajobrazie rolniczym, z rozmachem zajmując pobocza nasypów kolejowych czy nieuprawiane połacie łąk i pól, a nawet śródleśne polany. Okres kwitnienia nawłoci przypada na koniec lata i wczesną jesień, dlatego z jednej strony stanowi istotny pożytek dla pszczół pod koniec sezonu pszczelarskiego, szczególnie ze względu na wysoką zawartość cukru w nektarze. Według badań Jachuła i in. [2021] nektar nawłoci kanadyjskiej zawiera 13,8% sacharozy, 32,7% fruktozy oraz 53,5% glukozy; a nawłoci późnej odpowiednio 18,3%; 35,1% i 46,6%. Dlatego też gatunki te, wprawdzie zaliczane do inwazyjnych, stanowią atrakcyjną bazę pożytkową, która szczególnie u schyłku sezonu pszczelarskiego może zaspokoić potrzeby pszczół miodnych w naturalny pokarm lub pszczelarz może jeszcze pozyskać miód, na który popyt na rynku jest coraz większy. Natomiast z drugiej strony, sugeruje się, że rozrastające się bez kontroli połacie nawłoci, nie są w stanie zastąpić różnorodnej bazy pożytkowej rodzimych gatunków roślin miododajnych dla wszystkich owadów zapylających [Kajzer-Bonk i in. 2016]. Dodatkowo według Denisow [2011] inwazyjne gatunki nawłoci w Polsce mogą konkurować z rodzimymi gatunkami ziół pastewnych, zwłaszcza wczesnowiosennymi źródłami pokarmu, m.in. mniszkiem lub podbiałem i może zwiększać ryzyko głodu zapylaczy. Znane są przypadki, gdzie w płatach z udziałem inwazyjnych roślin, różnorodność zapylaczy spadła aż o 90% [Moroń i in. 2009]. Z trzeciej strony, według badań Katedry Botaniki i Fizjologii Roślin Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, obszary porośnięte przez gatunki nawłoci mogą być atrakcyjne dla pszczelarzy, ponieważ odnotowano ponad 80% frekwencję pszczoły miodnej, a także dużą różnorodność dziko żyjących owadów zapylających, m. in. trzmieli i motyli [Jachuła i in. 2020].

Nawłoć pospolita (ang. golden rod, goldenrod; niem. Die Gewohnliche Goldrute) jest byliną dorastającą do 1 m wysokości. Liście są eliptyczne lub jajowate, a na brzegach piłkowane. Złocistożółte, drobne kwiaty zebrane są w koszyczki (od 5 do 14 kwiatków w jednym koszyczku), te natomiast w groniaste lub wiechowate kwiatostany na szczytach łodygi. Ma kwiaty żeńskie, brzeżne w koszyczku – języczkowate; a kwiaty środkowe – rurkowate – są obupłciowe. Owocem jest niełupka z puchem kielichowym. Rośnie na polanach, w zaroślach i widnych lasach, na suchych łąkach i wrzosowiskach. Jest mało wymagająca pod względem warunków glebowych, odporna na suszę i mróz, zaliczana do roślin ekspansywnych. Występuje na opuszczonych polach, poboczach i skarpach przydrożnych, nasypach kolejowych, w nieczynnych kamieniołomach i plantacjach drzew [Pliszko i in. 2017]. W medycynie stosuje się ziele nawłoci pospolitej (Solidaginis virgaureae herba) – są to całe lub pocięte, wysuszone, kwitnące nadziemne części tego gatunku. Ma silne działanie moczopędne i wchodzi w skład mieszanki ziół (Species diureticae) o takim samym działaniu [Farmakopea polska 2008].

Nawłoć późna wymiennie nazywana olbrzymią (ang. November goldenrod, niem. Riesen Goldrute) dorasta do 2 m wysokości. Ma łodygę zieloną lub ciemnopurpurową, pokrytą woskowym nalotem, w górnej części owłosioną. Kwiaty brzeżne o języczkach dłuższych niż kwiaty środkowe, zebrane w bardzo liczne koszyczki, które na rozgałęzieniach pędu w części szczytowej tworzą piramidalny, wiechowaty kwiatostan złożony. Zaczyna kwitnąć później niż nawłoć pospolita, od sierpnia [Podbielkowski i Sudnik-Wojcikowska 2003; Rutkowski 2007]. Rośnie na terenach zalewowych w dolinach rzek, wzdłuż rowów i w obniżeniach terenu, jak również w zaroślach oraz widnych lasach [Jakobs i in. 2004]. Jest gatunkiem tolerancyjnym w stosunku do rodzajów gleb, ich składu i odczynu, a także wobec różnych warunków klimatycznych [Jakobs 2004]. Krzyżuje się z nawłocią kanadyjską, tworząc gatunek Solidago ×niederederi Khek.

Wydajność miodową określa się na poziomie nawet do 700 kg na ha przy sprzyjających warunkach glebowych i pogodowych, a pyłkową około 25–50 kg z ha [Sulborska 2019].

MIÓD NAWŁOCIOWY

Cechy organoleptyczne

Barwa miodu nawłociowego (z nawłoci pospolitej, kanadyjskiej lub późnej), w zależności od udziału pyłku z tej rośliny, jest jasnożółta, żółta, a nawet pomarańczowa. Natomiast po skrystalizowaniu staje się kremowożółta. Miód szybko ulega krystalizacji do postaci drobnoziarnistej. Wyczuwalny jest lekko kwaskowaty posmak, z cytrusowym aromatem. Niestety ze względu na późny okres kwitnienia, a przez to trudności z uzyskaniem pełnej dojrzałości miodu (odpowiedniej zawartości wody na poziomie nie wyższym niż 20%), miód nawłociowy często ulega fermentacji.

Skład chemiczny

Ze względu na bogatą zawartość flawonoidów w nektarze kwiatów nawłoci kanadyjskiej i późnej, takich jak kwercetyna (ramnozyd kwercetyny, kwercytryna), rutynozyd kwercetyny (rutozyd) oraz kemperol; jak również saponin trójterpenowych typu olean-12-en (na poziomie 0,2–0,3%), kwasu poligalowego, saponin B, C, D, E; a także licznych olejków eterycznych (0,12–0,5%), takich jak: gamma-kadinen, alfa-i beta-pinen, mircen, limonen oraz germakren D, miód nawłociowy zyskuje specyficzny aromat, kwaskowaty posmak z cytrusowym akcentem i właściwości lecznicze wykorzystywane szczególnie w profilaktyce schorzeń układu moczowego [Blascheki Wichtl-Teedrogen 2016; Hiller i Melzig 2010; Lube-Diedrich 2015; Dingermanni in. 2011]. Naukowcy zwrócili szczególną uwagę na jeden ze składników lotnych, który jest w głównej mierze odpowiedzialny za specyficzny aromat miodu nawłociowego, czyli na germakren D. Dlatego też został uznany za związek markerowy do identyfikacji tej odmiany miodu [Amtmann 2010].

Wymagania jakościowe

Budowa pyłku na przykładzie Solidago

Ziarno pyłku nawłoci jest w formie monady, niewielkich rozmiarów (16–27 µm), dlatego zaliczane jest do grupy małych pyłków. Pyłek jest okrągły lub lekko trójkątny, sferoidalny. Spory pyłku są izopolarne, tzn. obie powierzchnie biegunowe są równe. Trzy apertury znajdują się na powierzchni spor w formie bruzdowo-porowej, których średnica wynosi ok. 4,2 µm. Powierzchnia eksyny jest nieregularnie pofałdowana z licznymi, kolczastymi wypustkami (echinate). Ma jednowarstwową intynę.

Właściwości zdrowotne

Nawłoć jako surowiec zielarski ma szerokie zastosowanie w medycynie alternatywnej dzięki działaniu moczopędnemu, odtruwającemu, przeciwzapalnemu i zwiększającemu wydzielanie żółci. Farmakologiczna aktywność nawłoci wynika z obecności wielu związków biologicznie czynnych, w tym fenolowych, a szczególnie korzystny jest zidentyfikowany w miodzie nawłociowym kwas ferulowy [Kalemba D 2000; Deepa i Ravichandiran 2010]. Miód nawłociowy działa moczopędnie i żołciopędnie, przeciwzapalnie i rozkurczowo na układ moczowo-płciowy. Polecany jest przy kamicy moczowej, stanach zapalnych układu moczowego, nadciśnieniu, obrzękach, zaburzeniach w oddawaniu moczu i wydzielaniu żółci. Poprawia mikcję moczu w przebiegu przerostu i zapalenia gruczołu krokowego [Rożański 2016]. Miód nawłociowy stosowany jest także w leczeniu nieżytów układu oddechowego. Jest to uzasadnione z punktu widzenia naukowego ze względu na zawartość saponin trójterpenowych oznaczonych w nektarze z nawłoci i miodzie nawłociowym [Hoffmann2003; Gazmend 2009; Skidmor-Roth 2010]._

Literatura

1. Amtmann M., The chemical relationship between the scent features of goldenrod (Solidago canadensis L.) flower and its unifloral honey; Journal of Food Composition and Analysis 23 (1) 122 (2010), s.122-129.

2. Blaschek W., Wichtl-Teedrogen und Phytopharmaka, wydanie 6., WissenschaftlicheVerlagsgesellschaftmbH, Stuttgart 2016, s. 619–625.

3. Burnie G., Forrester S., Greig D. i in., Botanika, Konemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 847.

4. Deepa N, Ravichandiran V (2010) Antimicrobial activity of Solidago canadensis L. Int J Res Pharm Sci 1; s. 411–413.

5. Denisow, B., Pollen production of selected ruderal plant species in the Lublin area. (2011). Lublin: University of Life Sciences Press.

6. Dingermann T., Hiller K., Schneider G., Zundorf I., Arzneidrogen, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2011, s. 271–272.

7. Farmakopeapolska, 2008 — 8 s. 2913.

8. Gazmend S., Herbal Vade Mecum, Herbacy Press Rutherford, New Jersey 2009, s. 175–176.

9. Hiller K., Melzig M.F., Lexikon der Arzneipflanzen und Drogen, wydanie 2, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2010, s. 553–554.

10. Hoffmann D., Medical Herbalism, Healing Arts Press, Rochester, Vermont, 2003, s. 585.

11. Jachuła J., Denisow B., Strzałkowska-Abramek M., Does an invader have a bright side? Floral reward in two Solidago species, Journal of Apicultural Research; 2020, 59:4, s. 599-608.

12. Jakobs G., Evolution of increased competitive ability in the invasie perennial Solidago gigantea Aiton Ph.D. Thesis. Zurich: Swiss Federal Institute of Technology, 2004.

13. Jakobs G., Weber E., Edwards P.J: Introduced plants of the invasive Solidago gigantea (Asteraceae) are larger and grow denser than con specifics in the native range. Diversity and Distribution, 2004, s. 11-19.

14. Kajzer-Bonk, J., Szpiłyk, D., & Woyciechowski, M. (2016). Invasive goldenrods affect abundance and diversity of grassland ant communities (Hymenoptera: Formicidae). Journal of Insect Conservation, 20(1), s. 99–105.

15. Kalemba D., Constituents and biological activity of the essential oils of some Solidago and Artemisia species. (2000) Sci Pap Tech Univ Lodz 857, s. 111–118.

16. Lube-Diedrich B., Arzneipflanzen-Arzneidrogen: Botanik – Eigenschaften – Anwendung. Govi-Verlag, 2015, s.169–171.

17. Moroń, D., Lenda, M., Skórka, P., Szentgyörgyi, H., Settele, J., & Woyciechowski, M. (2009). Wild pollinator communities are negatively affected by invasion of alien goldenrods in grassland landscapes. BiologicalConservation, 142(7), s. 1322-1332.

18. Pliszko A., Łazarski G., Kalinowski P., Adamowski W., Rutkowski L., Puchałka R.; An updated distribution of Solidago ×niederederi (Asteraceae) in Poland, „Acta MuseiSilesiae, Scientiae Naturales”, 66, 2017, s. 253-258.

19. Podbielkowski Z., Sudnik-Wojcikowska B., Słownik roślin użytkowych, wydanie VII poprawione i uzupełnione, PWRiL, Warszawa 2003, s. 312–313.

20. Rożański H., Floroterapia – leczenie za pomocą kwiatow. Kwiat nawłoci – FlosSolidaginis, Porady na zdrowie, nr 39, 2016, s. 10–12.

21. Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, PWN, Warszawa 2007, s. 462.

22. Skidmor-Roth L., Herbs & Natural Supplements, Mosby Elsevier, St. Louis, Missouri 2010, s. 306–308.

23. Sulborska Aneta, Rośliny pożytkowe,
Bee & Honey Sp. z o.o., 2019, s. 629-635.

1 Kenofity lub neofity – są to gatunki roślin obcego pochodzenia (antropofit), nienależące do flory rodzimej. Za graniczną datę zadomowienia kenofitów przyjmuje się wyprawę Krzysztofa Kolumba do Ameryki, co zapoczątkowało migrację gatunków na niespotykaną dawniej skalę.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"