Z artykułu dowiesz się m.in:

• jak starzeją się pszczoły
• po czym można poznać wiek nieoznakowanej matki
• czy faktycznie wiek pszczół jest związany z funkcjami pełnionymi przez nie w rodzinie

Metody oceny wieku pszczół dorosłych, cz. 2.

W poprzedniej części publikacji autor pisał o praktycznym zastosowaniu umiejętności rozpoznawania wieku pszczół dorosłych, np. podczas ustalania długowieczności wprowadzanych do pasiek ras i linii pszczół. Określenie wieku dorosłych owadów jest mniej precyzyjne niż w przypadku czerwiu i wymaga większej wiedzy, jednak warto ją zdobyć, gdyż może się okazać przydatna w gospodarce pasiecznej.

Fot. 1. Młoda świeżo wygryziona matka pszczela, widoczne obfite owłosienie tułowia. Fot. Artur Kania

Rozpoznawanie wieku pszczół dorosłych w gnieździe na podstawie:

Wyglądu pszczół

Najważniejszą metodą diagnozy wieku pszczół jest ocena wyglądu, czyli najczęściej określenie stopnia „zużycia” poziomu utraty owłosienia ciała (mało włosów lub ich brak stwierdza się m.in. u pszczół starych lub chorych). Części zewnętrzne ciał pszczół nie regenerują się, nie odrastają. Jeśli te składowe ciała „zużyją się” wraz z wiekiem lub zostaną uszkodzone, stają się widoczne dla oka pszczelarza. Ponadto określa się zmiany w zabarwieniu ciała, szkieletu chitynowego, włosków i szczecinek. Wraz z upływem czasu włoski pokrywające ciało pszczoły ulegają wytarciu, obserwuje się postępujące uszkodzenia ciała i aparatów, którymi pszczoły zbierają pyłek.

Na przykład dostrzega się zaburzenia w pracy określonych części ciała w wyniku zapychania pokarmem skrystalizowanym szczoteczek znajdujących się na trzeciej parze nóg, a także uszkodzenia skrzydełek, stóp, czułków. Niektórzy uważają, że pszczoła staje się ciemniejsza dlatego, że traci włoski. Zjawisko to związane jest także z naturalnym ciemnieniem oskórka owada. Pszczoły rabujące (z reguły starsze i lżejsze) mają często „łysawe”, ciemne i błyszczące odwłoki. Pszczoły młode można rozpoznać po niewprawnym poruszaniu się, jaśniejszym ubarwieniu, obfitym owłosieniu (szczególnie tułowia) oraz miękkim oskórku. Można domniemywać, że część robotnic może zmieniać wykonywane zadania na skutek nie tylko degeneracji gruczołów gardzielowych i woskowych, ale także wskutek uszkodzenia aparatów utworzonych z włosków, szczecinek lub innych struktur.

Masy pszczół

Wiek osobników pszczelich, szczególnie na początku życia, można poznać określając ich masę. Młode, świeżo wygryzione trutnie do czasu wydalenia kału, tzn. do czasu oblotu lub wyjęcia z izolatorów, są ciężkie (ich masa często przekracza 300 mg). Po wydaleniu odchodów i kilku lotach mogą osiągać 200–250 mg. Matki po wygryzieniu (fot. 1) mają średnio 250 mg, po czym ich masa maleje i zaczyna wzrastać dopiero po locie weselnym, kiedy w odwłoku intensywnie rozwijają się jajniki i wytwarzane są w nich jaja. Matki w szczycie czerwienia ważą najwięcej, ponad 250 mg. Na skutek ich intensywnego karmienia masa składanych jaj w ciągu doby przewyższa ich masę własną. Przed lotami godowymi i rójką masa ciała matki się zmniejsza.

Odchudzona rojowa matka może ważyć tyle, co bardzo duża „opita” miodem robotnica, około 150 mg. Związane jest to ze stresem generowanym przez zwiadowczynie, które przygotowując matki do rójki, często nimi wibrują, ale także z okresowym ograniczeniem karmienia ich mleczkiem, co skutkuje redukcją wielkości jajników oraz zmniejszeniem do minimum liczby składanych jaj. W przypadku pszczół ulowych, ich masa po wygryzieniu rośnie, a następnie wraz z postępującą aktywnością lotną stopniowo maleje. Najstarsze pszczoły rabujące lub strażniczki ważą najmniej.

Spadek masy wiąże się także ze zmniejszeniem rezerw biologicznych, degeneracją gruczołów, a więc także zmniejszeniem zawartości wody w organizmie. Długość życia pszczół skracają choroby i pasożyty na skutek uszkodzeń wewnętrznych, np. uszkodzeń jelita, tchawek, zmniejszenia ilości hemolimfy, uszkodzeń skrzydełek, porażenia wirusami i bakteriami.

Pszczoła zbieraczka to najczęściej pszczoła w wieku powyżej 3 tygodni. Fot. Artur Kania

Rozwoju poszczególnych gruczołów i miejsc przebywania w gnieździe

Pszczoły w określonym wieku przebywają w różnych miejscach w gnieździe (na plastrach z czerwiem w różnym wieku, na plastrach z miodem lub (i) pyłkiem). Na obecność pszczół w danym miejscu ma także wpływ pora dnia i pogoda. Ze względu na nieprecyzyjność określania wieku pszczół na podstawie ich miejsca w gnieździe, pomagamy sobie wiedzą o wyglądzie pszczół.

Wiek matek można także określić na podstawie różnic anatomicznych, mierząc grubość ścian zbiorniczków nasiennych (matki nieunasienione mają cieńszą ścianę zbiorniczka), określając liczbę mitochondriów w ścianie zbiorniczka oraz liczbę martwych plemników w zbiorniczku nasiennym. Wraz z wiekiem maleje liczba plemników w zbiorniczku nasiennym.

Rozpoznawanie wieku pszczół dorosłych poza ulem

Zdolność do lotu wszystkich postaci pszczół rozwija się z wiekiem, wraz z dojrzewaniem mięśni skrzydłowych. Pszczoły i trutnie nielatające (jeżeli nie są chore) są najmłodszymi osobnikami w ulu. Do określania wieku pszczół dorosłych poza ulem można użyć następujących wskaźników:

1. Sposób wykonywania lotów.

2. Czas ich trwania.

3. Zasięg.

4. Pory wylotów.

Trutnie zaczynają swoje loty czwartego dnia po wygryzieniu z komórek. Obloty młodych, 4–6-dniowych osobników odbywają się głównie do 13:00. Są to loty orientacyjne oraz oczyszczające. Natomiast loty trutni starszych, 7- i 8-dniowych, trwają równomiernie w ciągu godzin obserwacji. Trutnie dojrzałe płciowo rozpoczynają loty około godziny 12:00 [Zmarlicki 1956]. Loty oczyszczające młodych trutni trwają 5–10 minut, natomiast loty godowe trutni starszych trwają od 15–25 minut. Trutnie dokonują od 1 do 4 lotów w ciągu dnia [Zmarlicki 1956] lub wg Kuriennoj [1954b] 2–8 lotów.

U robotnic także z wiekiem, czyli wraz z rozwojem i dojrzewaniem mięśni skrzydłowych, stwierdza się wzrost aktywności lotnej. Młode pszczoły w wieku około 5 dni rozpoczynają i wykonują krótkie loty orientacyjne i oczyszczające o małym zasięgu, w okolicy wylotka ula. Najczęściej odbywają się one w ciepłe dni w godzinach południowych. W okresie letnim, często przed przednią ścianą ula obserwuje się krótkie masowe loty młodych robotnic, przypominające niewielką rójkę.

Podsumowanie

Umiejętność określania wieku pszczół dorosłych pomaga w pracach pasiecznych, bowiem ułatwia rozdzielanie pszczół pod względem wieku, np. wybór młodych pszczół do nasiedlania ulików weselnych, tworzenia pakietów, usprawnia wyodrębnienie trutni w optymalnym wieku do sztucznego unasieniania, poprawia kontrolę stanu ich zdrowia, poprzez określanie reakcji (skróconego lub wydłużonego życia) ich organizmu na zanieczyszczenia środowiska, w którym żyją, na rodzaj i jakość pokarmu. Bez umiejętności określania wieku pszczół, trudno będzie ustalić, jak długo żyją pszczoły poszczególnych ras wprowadzanych do pasiek, jak na długość ich życia wpływają czynniki wokół pasieki i dostarczany pokarm – nie możemy więc reagować odpowiednio wcześnie na zagrożenie ich życia.

Umiejętność określania wieku pszczół zbieraczek pracujących na kwiatach to także satysfakcja, że mamy unikalną wiedzę. To także kreacja nowych sytuacji badawczych i tworzonych dzięki nim pozytywnych emocji. Przechodząc w łanie kwitnących roślin i widząc oblatujące je pszczoły, możemy w przybliżeniu określić, w jakim wieku rozpoczęły i skończyły zbieranie pyłku, nektaru, żywicy.

Obserwacje znakowanych pszczół robotnic różnych ras i linii mogą pomóc gromadzić nowe, szczegółowe informacje o zależnościach, zjawiskach, zachowaniach pszczół dotąd nierejestrowanych, np. związanych z rójką, wychowem matek, trutni i robotnic, zasięgiem lotu zbieraczek w zależności od wieku, warunków pogodowych, pory roku. Rejestracja aktywności znakowanych w ściśle określonym wieku pszczół robotnic może pomóc weryfikować prawdziwość podawanych wcześniej danych. Gdyby w przeszłości wiek pszczół, długość ich życia badany był dla wszystkich ras i linii, możliwe byłoby określenie, jak zmienia się ten istotny wskaźnik, czy czas życia obecnie utrzymywanych pszczół się zwiększa, czy skraca.

Utrzymując lub wprowadzając do pasiek pszczoły długowieczne, mamy wpływ na zmniejszenie zużycia pokarmu, ponieważ rodziny te często wychowują mniej czerwiu, lepiej odżywionego, co ma wpływ na zdrowie pszczół oraz większą wydajność miodową rodzin pszczelich.

Dr inż. Artur Kania

Literatura

Dade H.A., (1994) Anatomy and dissection of the honeybee. IBRA, Cardiff, pp. 158

Gerlt-Seifert (1973) Uber den Einfluss des Futters auf die Spermaproduktion der Drohnen. Garten und Kleintierzucht C 12 (20): 67

Kovac H., Stabentheiner A., Brodschneider R., (2009) Contribution of honeybee drones of different age to colonial thermoregulation. Apidologie 40: 82–95

Kurennoj N.M., (1954) O strojeni i żiwuczesti żiwczikow trutnia. Pczełowodstwo 10: 41-44

Verma L.R., (1974) Honeybee spermatozoa and their survival in the queens spermatheca. Bee World 55 (22): 53-61

Woyke J., (1958) Histologiczna budowa organów rozrodczych trutnia. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Matematyczno- Przyrodniczy. Prace Komisji Biologicznej 19 (2): 1-51

Zmarlicki C., ( 1956) Wpływ różnych czynników na pobudliwość płciową trutni. Praca dyplomowa. Skierniewice, pp. 44

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"