Z artykułu dowiesz się m.in.:

• czym różni się pyłek roślin owadopylnych od wiatropylnych;
• pyłki jakich roślin mają najwyższą wartość odżywczą;
• jakie czynniki należy brać pod uwagę przy obliczaniu wydajności pyłkowej.

Obliczanie wydajności pyłkowej na potrzeby własnej pasieki – poradnik krok po kroku

Obnóża pyłkowe warunkują prawidłowy rozwój rodziny. To naturalne i podstawowe źródło białka, tłuszczu, związków mineralnych oraz witamin w diecie pszczół. Pojedyncze ziarna pyłku są zbierane i formowane przez pszczoły w zagłębieniach zewnętrznej części trzeciej pary odnóży w postaci tzw. obnóży pyłkowych. Bogaty skład nadaje mu właściwości prozdrowotne i silnie regeneracyjne, dlatego jest to produkt coraz częściej poszukiwany na rynku produktów pszczelich przez współczesnego klienta. Aby pozyskiwanie pyłku pszczelego było zrównoważone, musi iść w parze z zachowaniem dobrostanu pszczół, dlatego przed zakupem poławiaczy pyłkowych należy oszacować wydajność bazy pyłkowej pszczół okolicy stacjonowania pasieki.

Fot. wirestock

Z botanicznego punktu widzenia pyłek kwiatowy to struktury przenoszące męskie komórki rozrodcze roślin. Powstają w woreczkach pyłkowych zlokalizowanych na końcach pręcików kwiatów. Ziarno pyłku ma dwuwarstwową ścianę zewnętrzną, nazywaną egzyną lub eksyną. Zbudowana jest z trwałej sporopoleniny, która ma za zadanie chronić delikatne wnętrze. Dzięki egzynie pojedyncze ziarno pyłku wykazuje bardzo dużą odporność na uszkodzenia. Ściana wewnętrzna to intyna, która składa się głównie z celulozy oraz pektyn i nie jest tak mocno odporna na czynniki fizykochemiczne. Wielkość ziarna, wygląd zewnętrznej ściany oraz barwa zależą od gatunku rośliny. Pojedyncze ziarenko pyłku liczy zaledwie od 2,5 do 250 µm i może mieć kształt kulisty, elipsoidalny, wielopłaszczyznowy, wrębny itd. Jego powierzchnia może być gładka lub chropowata, pokryta kolcami, wyrostkami, regularnymi okrągłymi wgłębieniami lub podłużnymi kanałami, które przypominają linie papilarne na palcach. W przypadku roślin wiatropylnych ściana pyłku kwiatowego często jest gładka, pozbawiona nierówności, a niektóre gatunki, np. sosna, wytwarzają pęcherzyki lotne, które pomagają w transporcie pyłku przez wiatr. Pyłek roślin wiatropylnych jest lekki i suchy, pszczoły mogą zbierać go tylko podczas bezwietrznej pogody, a formowanie z niego obnóży trwa znacznie dłużej [Stawiarz 2005]. Obnóża z pyłku roślin wiatropylnych zbieranych przez pszczoły charakteryzują się większymi rozmiarami i znacznie luźniejszym ułożeniem ziaren pyłku.

Ilustr. 1. Schemat budowy pyłku kwiatowego. Rys. Roman Dudzik.

Ilustr. 2. Przykłady ziaren pyłku najpowszechniejszych pożytków pszczelich. Kolejno od lewej: u góry – ziarno pyłku rzepaku, akacji, lipy; na dole – gryki i wrzosu.

Wydajność pyłkowa roślin

Pożytku pyłkowego dostarczają wszelkie rośliny kwitnące. Termin „wydajność pyłkowa roślin” to ilość pyłku, jaką roślina dostarcza w ciągu okresu kwitnienia z jednostki powierzchni dobrze zwartego łanu uprawy. Do określenia tej wartości potrzebna jest wiedza nt. obfitości pylenia pojedynczego kwiatu oraz liczby kwiatów na danym obszarze. Na szczęście współcześni pszczelarze mają do dyspozycji wiele opracowanych tabel zawierających informację nt. wydajności pyłkowej roślin, przykładem jest ta dostępna na stronie pasieka24.pl (spis roślin miododajnych autorstwa Anety Sulborskiej-Różyckiej).

Pyłek kwiatowy dla pszczół

Roczne zapotrzebowanie rodziny pszczelej na pyłek kwiatowy to od 18 do 35 kg, w zależności od jakości pyłku (zawartości pełnowartościowego białka), wielkości rodziny, a także warunków pogodowych [Lipiński 2015], dla uproszczenia późniejszych obliczeń przyjmijmy 30 kg. Tak duże zużycie pyłku jest związane z intensywnym cyklem rozwojowym pszczół miodnych – szczególnie w okresie wiosennym i wczesnoletnim. Ziarna pyłków kwiatowych są zbierane przez pszczoły, zlepiane w kulki, tzw. obnóża pyłkowe, i lokowane po zewnętrznej stronie goleni trzeciej pary odnóży, w miejscu otoczonym długimi włoskami tworzącymi koszyczki pyłkowe (corbicula). Oba obnóża pyłkowe w trakcie zbiorów są formowane jednocześnie, mają podobny kształt, wielkość i masę, aby podczas lotu została zachowana równowaga. Optymalna temperatura dla zbiorów ziaren pyłku to 18–22°C. Zbieraczki najwięcej pyłku pozyskują rano, nieco mniej po południu i wieczorem. Pakiety skrupulatnie pozlepiane przez zbieraczki są przenoszone do ula i za pomocą kolca zlokalizowanego na drugiej parze odnóży wyjmowane z koszyczków, a następnie ubijane głową w komórkach plastra pszczelego z dodatkiem pszczelich wydzielin oraz nakropu lub miodu. W tych warunkach, w obecności bakterii kwasu mlekowego w środowisku ulowym, dochodzi do fermentacji magazynowanego pyłku, dzięki temu białko zawarte w pyłku jest łatwiej przyswajalne i lepiej trawione.

Skutki niedoboru pyłku w diecie pszczół

Głód pyłkowy w rodzinie pszczelej wpływa znacząco na kondycję obecnego i przyszłego pokolenia pszczół. Pszczoły dotknięte głodem pyłkowym, szczególnie w drugiej połowie lata, gorzej zimują, ponieważ nie dożywają do wymiany pokolenia, natomiast młode pszczoły są słabsze, wytwarzają mniej mleczka pszczelego i nie są w stanie wychować odpowiedniej ilości czerwiu. Osłabione pszczoły są mniej odporne na choroby, spada również znacząco wydajność miodowa rodziny. Brak białka i niezbędnych aminokwasów w organizmach pszczół, powoduje zmniejszenie bądź zahamowanie produkcji mleczka pszczelego, wosku, białek odpornościowych, budowy mięśni i ciała tłuszczowego, a u trutni syntezy dobrej jakości nasienia. Aby zapobiegać takim sytuacjom, szczególnie należy zwrócić uwagę na występującą roślinność pyłkodajną w pełni lata. W tym okresie najczęściej pszczoły wykorzystują pożytek z gryki, i choć miododajność tej rośliny jest wysoka, to pyłek zawiera bardzo mało białka i jest to niewystarczająca ilość dla rodziny produkcyjnej [Lipiński 2012].

Pyłek kwiatowy nie tylko dla pszczół

Nie tylko pszczoły miodne, spośród licznej grupy owadów zapylających, odwiedzają kwiaty w celu znalezienia pokarmu białkowego. Pyłek zbierają także inne owady (trzmiele, murarki ogrodowe itd.). Część, zwłaszcza u roślin wiatropylnych, zostanie wywiana lub wymyta przez deszcz. Dlatego orientacyjnie przyjęto, że pszczoły zbierają około 50% pyłku produkowanego przez kwiaty roślin owadopylnych i 30% z kwiatów roślin wiatropylnych [Trzybiński 2013].

Etapy obliczania przykładowej bazy pożytkowej pasieki

Dla uproszczenia wyliczeń, należy założyć, że rodzina pszczela na własne potrzeby zużywa 30 kg pyłku. Jeżeli zaś pszczelarz planuje pozyskać np. 2 kg pyłku z ula w ciągu sezonu (optymalna ilość, która nie powoduje zmniejszenia produkcji miodu i spowolnienia rozwoju rodziny), to należy mieć świadomość, że taka rodzina musi zebrać odpowiednio więcej pyłku. Niestety zapotrzebowanie pszczół na pyłek w danym miejscu i czasie nie jest proste do oszacowania. W Tabeli 3 ujęłam orientacyjne średnie zużycie pyłku w kg przez rodzinę pszczelą w poszczególnych miesiącach. Dlatego też tak ważne jest poznanie i realne wyliczenie bazy pożytkowej pasieki, aby zapewnić pszczołom odpowiednią ilość pokarmu i uzyskać założoną wydajność z ula.

Omówione poszczególne kroki w obliczaniu wydajności pyłkowej okolicy stacjonowania pasieki należy traktować jako dobre rady i dopasować do własnej sytuacji i położenia pasieki. Oszacowanie wydajności pyłkowej roślin znajdujących się w najbliższym otoczeniu pasieki powinno być pierwszym etapem w przygotowaniach do zaplanowanych zbiorów pyłku pszczelego w sezonie.

1. Wyznaczenie terenu ekonomicznego lotu pszczół

Zbiór pyłku przez pszczoły jest wydajny, jeśli pożytek znajduje się w promieniu maksymalnie kilometra od ula. W okresach niedoborów pożytkowych zasięg lotu pszczół może być zdecydowanie większy, ale jeśli rozważamy efektywny lot, podczas którego zostanie przyniesiony wziątek do ula przy optymalnym wydatku energetycznym zbieraczki, musimy brać pod uwagę powierzchnię ok. 3,14 km² terenu². W przypadku braku pyłku w pobliżu pasieki, promień lotu wydłuża się nawet do 5 km, czyli pszczoły monitorują obszar o powierzchni 80 km² [Lipiński 2015]. Natomiast dla omówienia przykładu zostajemy przy efektywnym locie pszczół. Sposób na wykreślenie obszaru zostało wyjaśnione w artykule pt. „Obliczanie wydajności miodowej bazy pożytkowej na potrzeby własnej pasieki – poradnik krok po kroku” w „Pasiece” nr 3/2023.

2. Ocena różnorodności dostępnego pożytku na wytypowanym obszarze

Znajomość obszaru lotu pszczół po pożytek, tym razem pyłkowy, pozwoli wytypować główne rośliny dostarczające pożytku pyłkowego. W tym celu konieczna jest znajomość bazy roślinnej w wyznaczonym obszarze oraz wiedza, jakiej jakości pyłek będzie w pierwszej kolejności zbierany przez pszczoły (jak wyżej wspomniałam najbardziej atrakcyjny to taki, którego zawartość białka będzie wyższa niż 20%). Do identyfikacji nieznanych nam roślin można wykorzystać darmowe aplikacje na smartfony. Przykłady oraz instrukcja korzystania zostały omówione w wcześniej cytowanym artykule zamieszczonym w „Pasiece” nr 3/2023.

3. Terminy kwitnienia poszczególnych roślin

Własną tabelę wydajności pyłkowej roślin okolicy stacjonowania pasieki można utworzyć dla konkretnego okresu lub dla całego sezonu pszczelarskiego – wtedy warto podzielić taką tabelę tematycznie, np. miesiącami lub występowaniem głównych pożytków pyłkodajnych. Tabela nr 4 zawiera przykład obliczenia zasobów bazy pożytkowej dla roślinności kwitnącej i dającej pożytek pyłkowy dla wymyślonej okolicy w terminie od maja do końca czerwca, gdyż przypada w tym czasie najintensywniejszy zbiór pyłku.

4. Obliczenie wydajności miodowej roślin z uwzględnieniem strat związanych z ograniczeniami

Po zebraniu wszystkich danych i prawidłowym umiejscowieniu w tabeli, zostało jedynie przemnożyć szacowaną zajmowaną powierzchnię zwartego łanu poszczególnych gatunków roślin przez wydajność pyłkową odczytaną z tabel (np. wspomniany spis roślin miododajnych autorstwa Anety Sulborskiej-Różyckiej, dostępny na stronie pasieka24.pl). Jest to obliczona maksymalna wydajność pyłkowa roślin danego terenu, jednak zgodnie z wiedzą należy uwzględnić ograniczenia omówione wcześniej. Zatem rzeczywista dostępność zasobów pyłkowych dla pszczół to mniej więcej 40% całości.

Na podstawie tej wiedzy i założeń na potrzeby obliczeń:

• wydajność pyłkowa z ula to 2 kg, a dodatkowo pszczoły w maju i czerwcu zużyją na własne potrzeby ok. 15 kg zgromadzonego pyłku (Tabela 3),
• żelazny zapas pyłku w ulu to 2 kg (dwie ramki wypełnione pierzgą w 80–90%),
• istnieje konkurencja innych pasiek i owadów zapylających, a na wydajność pyłkową mają wpływ warunki atmosferyczne,

można przeliczyć szacunkową liczbę rodzin, która wykorzysta pożytek, a pszczelarz osiągnie zamierzony cel – Tabela 4.

Z analizy gatunków roślin zestawionych w tabeli można wnioskować, że głównym pożytkiem pyłkowym w analizowanym okresie będzie rzepak oraz mniszek. Należy jednak uwzględnić, że nie da się oszacować wszystkich roślin pyłkodajnych w zestawieniu wydajności pyłkowej, które mogą być źródłem pyłku na obszarze pasieki. Co roku baza pożytkowa nieznacznie się zmienia, dlatego raz na jakiś czas zaleca się przeprowadzić aktualizację własnych wyliczeń.

Wnioski wynikające z przykładowego wyliczenia wydajności pyłkowej zasobów bazy pożytkowej pasieki:

1. W miesiącach: maj i czerwiec, na terenie lotu pszczół znajduje się bogata pyłkowa baza pożytkowa.
2. Pożytkiem głównym jest rzepak oraz mniszek, zatem pozyskane obnóża pyłkowe w przewadze będą składać się z tych dwóch gatunków roślin.
3. Biorąc pod uwagę ograniczenia w dostępności do pożytku i zapotrzebowania rodzin na pokarm białkowy, na danym terenie można postawić 90 rodzin, uzyskując około 180 kg obnóży pyłkowych na sprzedaż, przy założeniu wydajności pyłkowej z ula – 2 kg.

Oczywiście należy pamiętać, że zbiory pyłku nie są uzależnione tylko od bazy pożytkowej. Mają na to wpływ także warunki atmosferyczne, siła rodzin oraz ich zdrowotność, nastrój rojowy, możliwość rabunków, podtruć i wiele innych. Zatem wynikająca z obliczeń ilość pożytków może być pomocna w podejmowaniu decyzji dotyczących rozwoju pasieki, takich jak liczba rodzin pszczelich, które można utrzymać w danej okolicy lub jakie rodzaje roślinności i zasobów pożytkowych należy promować w celu zwiększenia wydajności pasieki i zachowania ciągłości pożytkowej w trakcie całego sezonu pszczelarskiego. _

1 - Obecnie dostępne jest również wydanie książkowe pt. Pożytki i karmienie pszczół zawierające te same treści co wspomniany kalendarz – przyp. red.

2 - Przyjmując, że promień lotu pszczół miodnych wynosi 1 km, należy najpierw obliczyć powierzchnię obszaru, który obejmuje ten promień. Powierzchnia koła o promieniu 1 km wynosi około 3,14 km². Wzór na pole powierzchni koła: P=π × r2.

Literatura:

Basista K., Sodzawiczny K.: Pyłek kwiatowy – nowy surowiec naturalny, możliwości wykorzystania w lecznictwie i kosmetologii. Gazeta Farmaceutyczna 2011; 12: 30-32

Kędzia B., Hołderna-Kędzia E., Skład i właściwości biologiczne pyłku kwiatowego zbieranego przez pszczoły ze szczególnym uwzględnieniem możliwości zastosowania go w kosmetyce, „Post. Fitoter.” 2016, nr 17 (2), s. 130–138.

Kędzia B.: Skład chemiczny i adaptogenne działanie pszczelego pyłku kwiatowego. Cz. I. Składchemiczny. Postępyfi toterapii 2008; 1; s. 47-58.

Kędzia B.: Skład chemiczny i adaptogenne działanie pyłku kwiatowego. Cz I. Skład chemiczny. Postępy Fitoterapii. 2008, 1, s. 47–58.

Klepacz-Baniak J. Czekańska K. 2006. Dzienny rozkład wykorzystania pyłku kwiatowego przez pszczołę miodną (Apis mellifera L.). Acta Agrobotanica, 59(1), s. 271–278.

Komosińska-Vassev K., Olczyk P., Kaźmierczak J., MencnerŁ., Olczyk K.: Bee Pollen: Chemical Composition and Therapeutic Application. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine. 2015.

Kurek-Górecka A., Balwierz R., Dzierżewicz Z., Dietetyczne aspekty zastosowania pyłku pszczelego, CHEM. TOKSYKOL. – L, 2017, 3, s. 191–200.

Lipiński Z., Dlaczego pszczoły pozostawione na później gryce słabo zimują. 2012, „Pszczelarstwo”, 5, s.2-3.

Lipiński Z., Olesiejuk R., Zawartość białka surowego w pyłku jako podstawowego wskaźnika jego wartości odżywczej dla pszczół., 2013, „Pszczelarstwo” 5, s. 2-3.

Maurizio A., Grafl I., Das Trachtpflanzenbuch. 1969; Ehrenwirth Verlag, München.

Maurizio A., Science and Practice, 1954 Bee World, 35:3, 49-50.

Melathopoulos, A. 2007. The biology and management of colonies in winter (Vol. 31). Beaverlodge, AB.

Nogueira C., Iglesias A., Feás X., Estevinho L.M.: Commercial bee pollen with different geographical origins: A comprehensive approach. Int. J. Mol. Sci. 2012; 13(9), s. 11173-11187.

Pernal SF. The Social Life of Honey Bees. Vet Clin North Am Food Anim Pract. 2021;37(3), s. 387 - 400.

Rzepecka-Stojko A., Stojko J., Kurek-Górecka A., Górecki M., Kabała-Dzik A., Kubina R., Moździerz A., Buszman E.: Polyphenols from Bee Pollen: Structure Absorption, Metabolism and Biological Activity. Molecules 2015, 20(12), s. 21732–21749.

Somerville, D. Fat bees—Skinny bees. A manual on honey bee nutrition for beekeepers. (2005); Australian Government Rural Industries Research and Development Corporation, Goulburn, s. 1-142.

Stawiarz E. 2005. Znaczenie pyłku roślin wiatropylnych dla pszczół. „Pszczelarstwo”, 4, s. 12–13.

Szczęsna T., Long- chain fatty acids composition of honeybee – collected pollen. Journal of Apicultural Science 2006; 50(2), s. 65-79.

Trzybiński S., Współczesna gospodarka pasieczna. Organizacja pasieki, produkty pszczele. Tom I, 2013, Wydawnictwo Pasieka.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"