Z artykułu dowiesz się m.in.:

• co wg prawa oznacza zafałszowanie produktu;
• dlaczego nieprawidłowe oznakowanie miodu na etykiecie również może oznaczać zafałszowanie miodu;
• czy patoka może zostać uznana za zafałszowaną, jeśli do tego procederu doszło bez winy pszczelarza.

Miodowy szacher-macher, czyli co prawo mówi o fałszerstwie miodu?

W świecie pszczelarskim często słyszy się o procederze fałszowania miodu. Nawet na łamach wcześniejszych artykułów w „Pasiece” można przeczytać o tym, że fałszerze miodu są niczym dealerzy kokainy¹, a ich działalność – po prostu – zabija pszczelarstwo². Fałszerstwo miodu jest zjawiskiem niepożądanym zarówno dla rzetelnych pasiek, jak i dla konsumentów. Dlaczego? Konsumenci otrzymają niepełnowartościowy produkt, który nie tylko nie będzie dostarczał im oczekiwanych wartości odżywczych i wpływał na ich zdrowie, ale nawet może im zaszkodzić. Z kolei zafałszowany miód, który może być oferowany po niskiej cenie, będzie zakłócał konkurencję i może doprowadzić do upadku tradycyjnych i uczciwych pasiek³. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżyć, czym jest fałszowanie miodu, jakie działania podejmowane są przeciwko wprowadzaniu podrabianego miodu na rynek oraz z jakimi konsekwencjami można liczyć się za fałszerstwo miodu.

Ilustr. Roman Dudzik, Midjourney, CC BY-ND 4.0

Fałszowanie żywności a prawo żywnościowe

Na wstępnie krótko należy zwrócić uwagę, że przeciwdziałanie fałszowaniu nie tylko miodu, ale wszelkiej żywności jest jednym z podstawowych celów całego prawa żywnościowego UE. Już z art. 8 ust. 1 rozporządzenia nr 178/2002⁴ prawo żywnościowe ma na celu bezpośrednio zapewnienie bezpieczeństwa konsumentów (ochronę ich interesu) oraz umożliwiać dokonywanie im świadomego wyboru żywności. Preambuła rozporządzenia wprost wskazuje, że „bezpieczeństwo i zaufanie konsumentów we Wspólnocie i w państwach trzecich ma najważniejsze znaczenie”.

Wspomniany art. 8 ust. 1 rozporządzenia konkretyzuje, jaki jest pośredni cel prawa żywnościowego, który ma prowadzić do pożądanego stanu bezpieczeństwa konsumentów. Pośrednim celem tej gałęzi prawa jest zapobieganie fałszowaniu żywności. Chodzi jednak nie tylko o przepisy stricte unijne. Rozumienie prawa żywnościowego na gruncie ww. rozporządzenia jest bardzo szerokie – oznacza przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne regulujące sprawy żywności w ogólności, a ich bezpieczeństwo w szczególności, zarówno na poziomie UE, jak i krajowym. Prawem żywnościowym objęte są wszystkie etapy produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności dla ludzi oraz paszy dla zwierząt hodowlanych.

Z uwagi na temat przewodni artykułu nie rozwijam tego obszernego zagadnienia, chociaż pewne przepisy prawa żywnościowego zostaną wspomniane w dalszych fragmentach.

Czym jest zafałszowany miód?

Zafałszowany miód należy traktować jako „artykuł rolno-spożywczy zafałszowany”, którego definicję odnajdziemy w art. 3 pkt 10 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych⁵.

Brzmi ona następująco:

Artykuł rolno-spożywczy zafałszowany

– produkt, którego skład jest niezgodny z przepisami dotyczącymi jakości handlowej poszczególnych artykułów rolno-spożywczych, albo produkt, w którym zostały wprowadzone zmiany, w tym zmiany dotyczące oznakowania, mające na celu ukrycie jego rzeczywistego składu lub innych właściwości, jeżeli niezgodności te lub zmiany w istotny sposób naruszają interesy konsumentów finalnych, w szczególności jeżeli:

a) dokonano zabiegów, które zmieniły lub ukryły jego rzeczywisty skład lub nadały mu wygląd produktu zgodnego z przepisami dotyczącymi jakości handlowej,

b) w oznakowaniu podano nazwę niezgodną z przepisami dotyczącymi jakości handlowej poszczególnych artykułów rolno-spożywczych albo niezgodną z prawdą,

c) w oznakowaniu podano niezgodne z prawdą dane w zakresie składu, pochodzenia, terminu przydatności do spożycia lub daty minimalnej trwałości, zawartości netto lub klasy jakości handlowej.

Z przytoczonej definicji wynika, że o zafałszowanym miodzie możemy mówić w dwóch sytuacjach:

• skład tego produktu jest niezgodny z przepisami o jego jakości handlowej⁶
• w miodzie zostały wprowadzone zmiany mające na celu ukrycie jego rzeczywistego składu lub innych właściwości (zmiany te mogą dotyczyć nie samego produktu, ale nawet oznakowania – etykiet).

Rys. Mariusz Uchman

Ponadto przez te działania musi zaistnieć wpływ na bezpieczeństwo środka spożywczego. Podobnie jak w poprzednim przypadku, ustawa przewiduje przykładowe rodzaje zafałszowanych środków spożywczych (lit. a, b i c).

Jakość handlowa miodu

Każdy pszczelarz powinien mieć świadomość, że prawo stawia rygorystyczne wymogi co do tego, jaki produkt możemy nazywać miodem. Istotne znaczenie przypisać trzeba prawu UE, w którym znajdziemy następującą definicję:

Miód jest naturalnie słodką substancją produkowaną przez pszczoły Apis mellifera z nektaru roślin lub wydzielin żywych części roślin, lub wydzielin⁹ owadów wysysających żywe części roślin, zbieranych przez pszczoły, przerabianych przez łączenie specyficznych substancji z pszczół, składanych, odwodnionych, gromadzonych i pozostawionych w plastrach miodu do dojrzewania.

Definicja ta została zawarta w dyrektywie Rady nr 2001/110/WE z dnia 20 grudnia 2001 r. odnoszącej się do miodu¹⁰, przewidującej także zasady nazewnictwa rodzajów miodu.

Na gruncie polskiego prawa wymagania dotyczące jakości handlowej miodu regulują przepisy Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 października 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej miodu¹¹. Przepisy tego rozporządzenia wyróżniają szczególne rodzaje i odmiany miodu, a także precyzują wymagania, jakie musi spełniać miód.

Oznaczanie (etykietowanie) miodu

Miód wprowadzany na rynek musi być prawidłowo oznaczany poprzez umieszczenie etykiety o określonej treści. Tak, prawo wskazuje, jakie dane musi zawierać etykieta. Temat ten był jednak wielokrotnie poruszany na łamach „Pasieki”, dlatego warto wrócić do wcześniejszych artykułów¹² i przyswoić sobie bardzo dokładnie wymogi oznaczania miodu. Jeżeli etykieta będzie nieprawidłowa, trudno będzie liczyć na pobłażliwe podejście organów kontroli czy sądów. W tym miejscu – ku przestrodze – warto przytoczyć jedną z wypowiedzi sądów administracyjnych: „Etykieta bowiem jest wizytówką producenta, przede wszystkim jako autora dokumentu o charakterze paszportu wystawianego produktowi, aby ten mógł wejść na rynek. Producent wypełnia tutaj zwykły obowiązek przekazania informacji wymaganych prawem, wszelkie zaniedbania w tym zakresie trzeba uznać za oczywiste naruszenie interesów konsumentów”¹³.

Działalność Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych

Podmiotem sprawującym szczególną pieczę nad prawidłową jakością m.in. miodu jest Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS). Jest to specjalna instytucja, która funkcjonuje przede wszystkim na podstawie wspomnianej już ustawy o jakości handlowej produktów rolno-spożywczych. Inspekcja ta posiada uprawnienia kontrolne co do jakości produktów rolno-spożywczych (w tym miodu), co obejmuje także prawidłowe oznaczanie (etykietowanie) miodu.

Przykłady fałszowania miodu

Na podstawie rejestru zafałszowanych produktów prowadzonego przez IJHARS¹⁶ można zwrócić uwagę, jakie konkretnie zastrzeżenia kierowała ta instytucja wobec sprawdzanego przez siebie miodu (zarówno co do samego miodu, jak i etykiet). W rejestrze tym odnajdziemy na przykład, że o zafałszowaniu miodu świadczyły¹⁷:

• niższa liczba diastazowa, niższa suma fruktozy i glukozy, wyższa zawartość HMF, niższa masa netto oraz niewłaściwe cechy organoleptyczne;
• podanie niezgodnie z prawdą danych dotyczących pochodzenia oraz niższa przewodność elektryczna właściwa, niższa liczba diastazowa, wyższa zawartość HMF i sacharozy, niewłaściwe cechy organoleptyczne;
• podanie w oznakowaniu niezgodnych z prawdą danych w zakresie pochodzenia, wyższa zawartość sacharozy, niewłaściwe cechy organoleptyczne, niższą liczbę diastazową, wyższą zawartość HMF niższy udział procentowy pyłku przewodniego, niespełnienie wymagań pod względem odmianowości miodu;
• zastosowanie niewłaściwej nazwy miodu;
• brak podania rodzaju miodu;
• zawarcie w oznakowaniu stwierdzenia „Miód pszczeli z własnej pasieki objętej stałą kontrolą weterynaryjną przebadany laboratoryjnie pod względem aktywności biologicznej”, podczas gdy miód pochodzi z zakupu od dostawcy zewnętrznego;
• użycie w nazwie określenia „rzepakowy”, podczas gdy pyłek rzepaku nie występuje w znacznej przewadze;
• badania laboratoryjne nie potwierdziły podanej odmiany miodu.

Odpowiedzialność za fałszowanie miodu

W przypadku stwierdzenia przez IJHARS zafałszowania miodu (naruszenie przepisów jakości handlowej), należy liczyć się z odpowiedzialnością administracyjną. Jest ona ustalania w postępowaniu kontrolnym IJHARS, a kończy się wydaniem decyzji administracyjnej.

Z drugiej strony wyjątkowo możliwe jest odstąpienie od wymierzenia wspomnianej kary. Jest to bowiem możliwe w przypadku niskiego stopnia szkodliwości czynu, niewielkiego zakresu naruszenia lub braku stwierdzenia istotnych uchybień w dotychczasowej działalności podmiotu. Ostąpienie od wymierzenia kary, jak wskazuje orzecznictwo sądowe, ma charakter uznaniowy¹⁸.

Poważniejsze problemy mogą przytrafić się fałszerzowi miodu, jeżeli fałszerstwo miodu spowoduje niebezpieczeństwo dla konsumentów, a tym samym będzie można mówić o zafałszowanym środku spożywczym. Wówczas należy liczyć się z możliwością popełnienia przestępstwa (odpowiedzialność karna). Zgodnie z art. 97 ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia:

1. Kto produkuje lub wprowadza do obrotu środek spożywczy zepsuty lub zafałszowany, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
2. Jeżeli sprawca dopuszcza się przestępstwa określonego w ust. 1 w stosunku do środków spożywczych o znacznej wartości¹⁹, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 3.

Co warte odnotowania, możliwa jest odpowiedzialność na podstawie obydwu przepisów (art. 40 lit. a ustawy o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych oraz art. 97 ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia), ponieważ przepisy te mają inny cel i stanowią samodzielne przesłanki odpowiedzialności²⁰.

Wspomnieliśmy o odpowiedzialności administracyjnej oraz karnej. Trzeba jednak także mieć świadomość, że zafałszowanie miodu może wiązać się z odpowiedzialnością cywilną (wobec konsumentów, naszych kontrahentów czy konkurentów). O zakresie odpowiedzialności cywilnej związanej z miodem można było przeczytać niedawno na łamach „Pasieki”²¹.

1 - M. Walerowicz, Fałszerze miodu jak dealerzy kokainy, https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/aktualnosci/wiadomosci-z-polski/2488-falszerze-miodu-jak-dealerzy-kokainy (dostęp: 10.03.2023 r.).

2 - M. Walerowicz, Fałszerze miodu zabijają pszczelarstwo, https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/aktualnosci/wiadomosci-ze-swiata/2770-falszerze-miodu-zabijaja-pszczelarstwo (dostęp: 10.02.2023 r.).

3 - E. Bielecki, J. Bertrand, Fałszowanie żywności – realne zagrożenie bezpieczeństwa i zdrowia konsumentów, Hygeia Public Health 2020, 55(4), s. 138-140.

4 - Rozporządzenie (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady nr 178/2002 z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz.Urz. UE L 31 z 1.2.2002, str. 1).

5 - Dz.U. z 2022 r. poz. 1688 z późn. zm.

6 - Przez „jakość handlową” ustawa rozumie cechy artykułu rolno-spożywczego dotyczące jego właściwości organoleptycznych, fizykochemicznych i mikrobiologicznych w zakresie technologii produkcji, wielkości lub masy oraz wymagania wynikające ze sposobu produkcji, opakowania, prezentacji i oznakowania, nieobjęte wymaganiami sanitarnymi, weterynaryjnymi lub fitosanitarnymi (art. 3 pkt 5).

7 - Tak przyjął NSA: „zafałszowanie produktu żywnościowego w rozumieniu art. 3 pkt 10 ustawy z 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych (tj. Dz.U. z 2005 r. Nr 187, poz. 1577 ze zm.) nie musi być przejawem jedynie działania umyślnego sprawcy tego czynu. Prawo żywnościowe ma bowiem na celu ochronę życia i zdrowia ludzkiego, a także ochronę interesów konsumentów nabywających produkty żywnościowe, ta zaś sfera może doznać uszczerbku zarówno w wyniku działań umyślnych, jak i nieumyślnych. Dlatego o zafałszowaniu produktu żywnościowego decyduje obiektywny stan rzeczy, a w szczególności wprowadzenie do obrotu towarów żywnościowych, o których mowa w omawianym przepisie. Natomiast naruszenie tego przepisu w następstwie działań umyślnych lub rażącego niedbalstwa powinno być wzięte pod uwagę przy ustalaniu sankcji względem sprawcy takich zachowań.” – wyrok NSA z dnia 21 kwietnia 2017 r., II GSK 1859/15.

8 - Dz.U. z 2022 r. poz. 2132.

9 - Choć dokładnie tak brzmi definicja miodu, którą zacytował autor, to zasadne wydaje się poddanie w wątpliwość użycie tutaj słowa „wydzielin”. Wydzielina to ‘substancja wydzielana przez komórki lub gruczoły, niezbędna dla organizmu’ [SJP PWN] lub ‘wytwarzana przez rośliny substancja pojawiająca się w niektórych jej częściach lub wydzielana na zewnątrz’[WSJP], natomiast wydalina to ‘zbędny produkt przemiany materii, który jest wydalany lub został wydalony przez organizm’ [WSJP]. Dla biologów te pojęcia nie są synonimami. W pierwszej części definicji o miodzie termin ten został użyty prawidłowo, ponieważ chodzi o wydzieliny roślin, natomiast w dalszej części jest mowa właśnie o produkcie przemiany materii, wydalanym przez owady. Część pszczelarzy, mówiąc o miodzie spadziowym celowo unika tego słowa, zastępując go wydzielinami, aby nie kojarzyły się z odchodami i nie powodowały obrzydzenia. Warto jednak pamiętać, że proces trawienia w przypadku producentów spadzi wygląda inaczej niż np. u ludzi. – przyp. red. Więcej na temat miodu spadziowego i jego powstawania można przeczytać w artykule Marty Burzyńskiej: https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/pasieka-czasopismo-dla-pszczelarzy/235-pasieka-3-2022/3442-marta-burzynska-10-miod-ze-spadzi-iglastej-pod-lupa

10 - Dz.Urz. UE L 10, 12.1.2002, s. 47–52. Dyrektywa ta została zmieniona Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2014/63/UE z dnia 15 maja 2014 r. zmieniającą dyrektywę Rady 2001/110/WE odnoszącą się do miodu (Dz.Urz. UE L 164, 3.6.2014, w. 1–5.

11 - Dz.U. Nr 181, poz. 1773 z późn. zm.

12 - Ostatnio: T. Kobiałka, Etykiety na miód – aspekty prawne, https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/pasieka-czasopismo-dla-pszczelarzy/136-pasieka-3-2015/1443-etykiety-na-miod-aspekty-prawne (dostęp: 14.03.2023 r.).

13 - Wyrok WSA w Warszawie z dnia 9 maja 2017 r., VI SA/Wa 1336/15.

14 - IJHARS, Jakość handlowa miodu i produktów na bazie miodu w 2022 r., https://www.gov.pl/web/ijhars/jakosc-handlowa-miodu-i-produktow-na-bazie-miodu-w-2022-r (dostęp: 11.03.2023 r.).

15 - IJHARS, Jakość handlowa miodu, https://www.gov.pl/web/ijhars/jakosc-handlowa-miodu2 (dostęp: 11.03.2023 r.).

16 - https://www.gov.pl/web/ijhars/zafalszowane-artykuly-rolno-spozywcze (dostęp: 14.03.2023 r.).

17 - Poniżej przytoczone są nieprawidłowości w ramach oddzielnych postępowań – przyp. red.

18 - Wyrok WSA w Warszawie z dnia 28 marca 2017 r., VI SA/Wa 2423/16.

19 - To znaczy wartość przekraczająca 200 000 zł.

20 - „Czyn polegający na wprowadzeniu do obrotu artykułu rolno-spożywczego, zafałszowanego, podlegający karze pieniężnej (delikt z art. 40 lit a ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych), nie jest tożsamy z czynem zagrożonym karą grzywny (alternatywnie ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności), polegającym na wprowadzeniu do obrotu środka spożywczego zafałszowanego, stanowiącym występek w rozumieniu art. 97 ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia” – wyrok NSA z dnia 9 czerwca 2016 r., II GSK 116/15.

21 - R.R. Wasilewski, Odpowiedzialność pszczelarza wobec konsumentów, https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/pasieka-czasopismo-dla-pszczelarzy/237-pasieka-5-2022/3576-34-odpowiedzialnosc-pszczelarza-wobec-konsumentow-rafal-r-wasilewski (dostęp: 14.03.2023 r.); R.R. Wasilewski, Odpowiedzialność pszczelarza wobec kontrahentów (niekonsumentów), https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/pasieka-czasopismo-dla-pszczelarzy/238-pasieka-6-2022/3615-46-odpowiedzialnosc-pszczelarza-wobec-kontrahentow-niekonsumentow-rafal-r-wasilewski (dostęp: 14.03.2023 r.).

Uwaga! W artykule Odpowiedzialność pszczelarza wobec konsumentów podstawą opracowania były przepisy prawne obowiązujące jeszcze w 2022 r. Wówczas konsumenci byli chronieni na podstawie rękojmi. Obecnie w przypadku konsumentów podstawą prawną odpowiedzialności zamiast rękojmi będzie niezgodność towaru z umową – art. 43a i następne ustawy z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz.U. z 2020 r. poz. 287 z późn. zm.).

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"