Nazwy związane z bartnictwem i pasiecznictwem w regionie Puszczy Białowieskiej
Dawne bartnictwo puszczańskie znalazło odzwierciedlenie w nazwach niektórych uroczysk. Na terenie Białowieskiego Parku Narodowego istnieją trzy takie uroczyska. Dwa, Wyżarowa Chwoja i Wyżerowata Sosna, w oddziale 403 (to ostatnie ciągnie się dalej w oddziałach 404 i 405, lecz już poza terenem Parku) i jedno – Wyżary w oddziale 3171.
Związek z bartnictwem ma niewątpliwie także Dubowa Kołoda (samobitnia) w oddz. 258 oraz Sosnowoje w oddz. 284. Nazwa Dubowa Kołoda powtarza się jeszcze w oddz. 290 Parku i w oddz. 291 (obecnie terytorum Białorusi).
Również poza terenem Parku Narodowego istnieją uroczyska, których nazwy mają niewątpliwy związek z dawnym bartnictwem. Są to: Bortnik w oddziale 835, Pasieka w oddziale 801, Pasieki w oddziale 5 i Semenowe Wyżary w oddziale 64.
Taki związek mogą mieć także jeszcze następujące nazwy: Gnilec (pszczela choroba) w oddziale 59, a także Hnilica w oddziale 130, Jastreb (część leziwa) w oddziałach 679 i 712, Krzyżyki (ciosna bartne) w oddziałach 232 i 233, Krzyżyki w oddziale 853 oraz Oko w oddziale 2082.
Jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że słowo sosna (dawniej sośnia, w języku starocerkiewno-słowiańskim sosnь), znaczyło niegdyś tyle, co...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Fot. J.J. Karpiński
Fakt, że wszystkie litery są podobnej wielkości i zostały napisane wprawną ręką, może sugerować opisywanie wyżarów w trakcie jakiejś inwentaryzacji, związanej niewątpliwie z wprowadzeniem zakazu ich użytkowania.
Wyłupy łuczywa na wielu wyżarach, świadczące o ich użytkowaniu, często ostemplowane były cechówką. Świeże ślady zacięć i wyłupów na sosnach wskazują jednak, że zarówno ówczesna, jak i współczesna administracja nie zdołała wykorzenić tego obyczaju, który jako swoisty archaizm przetrwał, w małym stopniu, do dnia dzisiejszego.
W okolicach, gdzie stale trzymały się niedźwiedzie, barć zabezpieczano za pomocą dubowej kołody – okrąglaka dębowego o średnicy 25 cm i długości około 1,5 m. Poprzez wywiercony w poprzek na wylot otwór przewlekano okrągły, spleciony z dębczaka lub brzózki pierścień, tzw. halwę, którą podwieszano na pętli splecionej z drugiego dębczaka lub brzózki.
Pętla była zakończona od góry drugą halwą, za którą wieszano samobitnię nad barcią na kluku, czyli kołku wbitym w pień ukośnie do góry. Kołoda zakrywała dostęp do barci, a przy próbie odepchnięcia jej przez niedźwiedzia wykonywała wahadłowe ruchy i uderzała go. Finał spotkania zazwyczaj był taki sam.
Oszołomiony uderzeniami niedźwiedź spadał z drzewa na ziemię, kalecząc się lub ginąc na powbijanych pod drzewem zaostrzonych dębowych palach8. Dubowe kołody przy barciach istniały w całej Puszczy, a w szczególności na terenie Parku Narodowego.
Zapisy przekazów ustnych podają informacje o samobitniach wiszących lub leżącących obok drzew bartnych. Inny przekaz podaje, że w oddziale 340, w uroczysku Imszanki stała przed wybuchem
I wojny światowej sucha sosna, na której niedźwiedź „rozjadł barć” i ślady tego były zupełnie dobrze widoczne, gdyż jeden bok otworu bartnego był wygryziony i rozszarpany9.
Niedźwiedzie tępiono w Puszczy Białowieskiej nie z powodu szkód, jakie robiły w barciach i pasiekach, a ze względu na fakt, że te potężne drapieżniki zabijały od czasu do czasu żubry. Ostatniego niedźwiedzia zastrzelono tutaj w 1878 roku10.
Miejscowość i uroczysko o nazwie Pasieki w oddziale 5 pojawiają się w dokumentach w roku 179211. Wiązać to można z trzebieniem, karczowaniem i wypalaniem na potrzeby rolnictwa całych połaci lasu. Na takich nowinach, zwanych tu pasiekami, uprawiano zboża, które przez pierwsze lata dawały obfity plon12.
Być może w miejscu tym ustawiono pasiekę, a pszczoły korzystały z obfitości nektaru roślin rozwijających się bujnie na pożarzysku. Proceder wypalania runa leśnego w celu zwiększenia jego kwiecistości, znany z innych regionów kraju, w Puszczy był konsekwentnie zwalczany przez służbę leśną13.
Uroczysko Pasieka w oddziale 801 nie jest związane z odlesioną przestrzenią. Być może nazwa ta ma związek z ustawioną tam prawdopodobnie pasieką. Na mapie z 1913 roku w miejscu tym zaznaczone są nazwy Jeliński Bór i Iliński Bór. Pochodzą one prawdopodobnie od imienia lub nazwiska właściciela wchodu14, a siedlisko sugerować może rodzaj wchodu.
Fot. J.J. Karpiński
Bezpośredni związek wynikający nie tylko z nazwy, ale z profesji mieszkańców udokumentowanej w zapiskach archiwalnych mają miejscowości położone na południowo- zachodnim przedpolu Puszczy Białowieskiej. Są to Pasieczniki Małe i Pasieczniki Wielkie oraz Pasieczniki Siemiwołoki15.
Jastreb, nazywany częściej kluczką, był częścią leziwa i służył do zawieszania ławki Sporządzano go z gałęzi wiązowej o średnicy 4 do 5 cm, posiadającej z jednego boku cieńsze rozwidlenie. Z owej bocznej cieńszej odnogi strugano zaostrzony dziób służący do zawieszania w oku liski16.
Uroczysko o tej nazwie zlokalizowane jest w dolinie rzeczki Przewłoka, w której dominuje zbiorowisko łęgu jesionowego. Często można tu spotkać wszystkie trzy gatunki wiązów występujących w Puszczy Białowieskiej17.
Oko było dodatkowym wylotem dla pszczół, zlokalizowanym z boku w górnej części barci, prostopadle do jej wnętrza. Trudno jest...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Wyżar
Fot. Andrzej Keczyński
PRZYPISY:
1. Karpiński podaje tę nazwę, lokalizując ją w oddziale 117, który jest poza Parkiem, na zachodnim skraju Puszczy, gdzie dominują siedliska wilgotne i bagienne, a sosna w ogóle nie występuje. Prawdopodobnie jest to błąd i chodzi o oddział 317 na terenie Parku. W miejscu tym zlokalizowanych jest wiele drzew bartnych i wyżarowych.
2. J. J. Karpiński, Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, Kraków 1948, s. 55; J. J. Karpiński, Spis uroczysk Puszczy Białowieskiej, 1935, s.19.
3. dziać barć – wycinać ją toporem, piesznią; dzienie – barć, jej wnętrze.
4. K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian. Cz I. Kultura materjalna, Kraków 1929, s.134. W okolicach Homla (Białoruś) jeszcze w latach 50-tych XX wieku sosną nazywano drzewo tego gatunku (Pinus sylvestris), na którym ustawiano ule kłodowe (drzew z barciami już wówczas nie było), drzewa bez kłód nazywane były chwojami (A. Dengubienko, inf. ustna).
5. J. J. Karpiński, Puszcza opowiada, Warszawa 1951, s. 14.
6. J. J. Karpiński, Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, Kraków 1948, s. 8, 50.
7. Na odwrocie kartki z rysunkami Karpiński wykonał w 1945 roku odpis dokumentu z dnia 20.01.1945 w sprawie stosunku pracowników do społeczności polskiej i okupanta w czasie wojny. Przechowywany on jest w Archiwum BPN, z klauzulą „ściśle tajne”. Dzięki temu oryginalna kartka z zapiskami i rysunkami dotrwała do współczesnych czasów.
8. J. J. Karpiński, Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, Kraków 1948, s. 40.
9. J. J. Karpiński, op.cit. s. 38. W oryginale jest oddz. 540, ale dane źródłowe tegoż autora lokalizują to uroczysko na terenie Parku Narodowego w oddziale 340.
10. G. Karcow, Bieławieżskaja Puszcza, St. Peterburg 1903, s. 64.
11. D. Michaluk, Dobra i miasteczko Narewka na tle dziejów regionu (do końca XIX wieku), Białystok-Narewka 1997, s. 121.
12. A. Połujański, Opisanie lasów Królestwa Polskiego i gubernij zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym. T. II, 1854, s. 190.
13. O. Hedemann, Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798), Warszawa 1939, s. 186.
14. Wchodami nazywano prawo do użytkowania w określony sposób wyznaczonych miejsc stanowiących własność królewską. O. Hedemann, op. cit. s. 102.
15. J. Wiśniewski., Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny. Acta Baltico-Slavica XI, 1977, s.59.
16. leziwo – specjalnie przygotowany sznur służący do wspinania po drzewie i późniejszej pracy przy barci; Wspinanie odbywało się poprzez formowanie pętli: raz na prawą, drugi raz na lewą nogę. Leziwo puszczańskie składało się z dwóch zasadniczych, oddzielnych części. Pierwszą stanowiła leżja z liską, drugą właściwe leziwo z ławką i kluczką. J. J. Karpiński, Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, Kraków 1948, s.15.
17. Są to wiązy: polny, górski i szypułkowy.
18. S. Blank-Weissberg, Barcie i kłody w Polsce, Warszawa 1937, s. 89; J. J. Karpiński, op.cit. s.50.
19. J.J.Karpiński, op. cit. s.10.
20. Życiorys Filimona Waszkiewicza. Ze zbiorów Swietłany Bogdańskiej. Sprawozdanie Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży, Ochrona Przyrody R. 15, s. 304.
Andrzej KeczyńskiBiałowieski Park Narodowy
mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
