Hodowla pszczół. Czy tylko dla wybranych?

Zacznijmy od początku, czyli od przepisów ustawy o hodowli i organizacji rozrodu zwierząt gospodarskich z 20 sierpnia 1997 roku, która została znowelizowana w 2004 roku (Dziennik Ustaw z 2002 r. nr 207, poz.1762 oraz z 2004 r. nr 91, poz. 866).
Fot. Jerzy Jóźwik

W oparciu o ustawę wydano kilka rozporządzeń wykonawczych, z których najistotniejsze w regulowaniu spraw związanych z hodowlą pszczół jest rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 5 maja 1999 roku w sprawie zakresu i metod prowadzenia oceny wartości użytkowej i hodowlanej zwierząt oraz sposobu oznakowania i identyfikacji zwierząt do celów hodowlanych (Dz. U. nr 47 poz. 470, oraz z 2002 roku Dz. U. nr 169 poz. 1389), a także rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 29 sierpnia 2002 roku w sprawie ksiąg i rejestrów zwierząt hodowlanych oraz programu hodowlanego (Dz. U. nr 150, poz. 1244).

Zgodnie z przepisami ustawy hodowla pszczół to zespół zabiegów zmierzających do poprawienia założeń dziedzicznych (genotypu) pszczół, w których zakres wchodzi ocena wartości użytkowej i hodowlanej, selekcja oraz dobór osobników do kojarzenia.

W wyniku takich zabiegów otrzymujemy matki pszczele, które mogą uzyskać status...

Na ogół hodowcy niechętnie rozstają się z matkami starszymi, ocenionymi i wpisanymi do ksiąg lub rejestrów, dlatego można liczyć przede wszystkim na matki tegoroczne. Dla takich matek należy wymagać pochodzenia po najlepszych matkach z linii, a w przypadku matek reprodukcyjnych najlepiej do drugiego pokolenia przodków.

Informacje na ten temat znajdują się w rodowodach. Hodowca jest zobowiązany dostarczyć rodowody wraz z matkami reprodukcyjnymi, natomiast do matek użytkowych dołączane są karty pochodzenia.

Trzeba pamiętać, że żadnej linii hodowlanej nie można selekcjonować w kierunku jednoczesnego przejawiania wszystkich cech użytkowych interesujących odbiorcę. Dlatego w naszym kraju utrzymuje się wiele linii hodowlanych pochodzących z trzech ras pszczół.

Hodowcy, znając potrzeby odbiorców, są w stanie zastosować kojarzenia, które pozwolą na spotkanie się pożądanych cech użytkowych u mieszańców krzyżowanych w obrębie tej samej rasy lub międzyrasowo.

Hodowla pszczół różni się od hodowli innych zwierząt gospodarskich, gdzie samice można kojarzyć wielokrotnie z różnymi samcami, otrzymując raz potomstwo czystorasowe, innym razem mieszańce, zależnie od potrzeb.

Dla przykładu, jeżeli kupimy lochę zarodową rasy WBP, to pokrywając ją...

Dla przykładu, pszczelarzowi zależy na wykorzystaniu pożytków wczesnych, ale nie lubi, gdy pszczoły go żądlą, więc porównuje dwie linie pszczół, z których jedna charakteryzuje się bardzo wczesnym rozwojem, a druga bardzo późnym. Wobec tego tylko jedna linia mogłaby wykorzystać pożytki w jego pasiece, a druga byłaby w takich warunkach nieprzydatna.

Załóżmy dalej, że ta druga linia jest bardzo łagodna, a pierwsza dość złośliwa (jest to tylko hipotetyczne założenie, bo złośliwość podlega bardzo ostrej selekcji w pasiekach hodowlanych). W takim razie, którą wybrać? Łagodną i produkującą mało miodu, bo bez wczesnych pożytków, czy też złośliwą, ale produkującą dużo miodu?

A gdyby tak te linie skrzyżować? Czy można wtedy oczekiwać, że uzyskany mieszaniec będzie łagodny i da dużo miodu w całym sezonie, a nie tylko na bardzo wczesnym pożytku? Tak właśnie postępują hodowcy.

Hodują kilka linii, selekcjonując wybrane cechy, a potem krzyżują je miedzy sobą i sprawdzają w ocenie stacjonarnej i terenowej, czy mieszańce dają oczekiwane rezultaty. Jeżeli tak, oferują je odbiorcom.

Trzeba pamiętać o jeszcze jednym aspekcie prowadzenia intensywnej selekcji pszczół. Zawężanie zmienności genetycznej w małych populacjach, jakimi są utrzymywane w pasiekach linie hodowlane, może prowadzić do tzw. depresji inbredowej, której objawem jest zakłócenie procesów fizjologicznych, a w rezultacie osłabienie żywotności i produkcyjności pszczół.

Matka obarczona takim problemem będzie słabo tolerowana przez pszczoły, które będą dążyły do jej cichej wymiany. Jedynym remedium w podobnej sytuacji jest...

Większość hodowców pszczół realizuje programy doskonalenia genetycznego dla linii hodowlanych pszczół w rasie kraińskiej i kaukaskiej oparte o wspólny krajowy program hodowlany genetycznego doskonalenia pszczół.

Cztery linie pszczół rasy środkowoeuropejskiej – Asta, Augustowska, Kampinoska i Północna – objęte są krajowymi programami ochrony zasobów genetycznych w celu zachowania genotypu pszczół rodzimej rasy środkowoeuropejskiej. Dzięki temu jesteśmy cenionym partnerem we współpracy hodowców tej rasy w Europie.

Praca hodowlana i wpis matek pszczelich do ksiąg i rejestrów nie byłyby możliwe bez prowadzenia oceny pszczół przez niezależny podmiot, jakim jest obecnie KCHZ.

Wyżej cytowana ustawa daje możliwość występowania do Ministra związkom hodowców lub innym podmiotom w sprawie otrzymania zgody i uprawnień do prowadzenia ksiąg i oceny zwierząt, w tym oczywiście pszczół, pod warunkiem...

Ocenie podlegają następujące cechy: miodność, rozwój, skłonność do rójki, zachowanie wskazujące na łagodność lub złośliwość pszczół, zimotrwałość. W ocenie stacjonarnej zwraca się także uwagę na cechy zachowania pszczół, jak np. trzymanie się plastrów, zagospodarowywanie nadstawek, sposób zasklepiania plastrów i temu podobne, oraz na cechy morfologiczne takie jak ubarwienie pszczół robotnic, matek i trutni, czy wymiary części ciała pszczół, np. długość języczka.

Cech morfologicznych nie trzeba oceniać, jeżeli nie są uwzględnione we wzorcu hodowlanym dla linii, co dotyczy także mieszańców z programów krzyżowniczych.

Zakres oceny cech w metodzie oceny stacjonarnej dostosowuje się indywidualnie do wzorca hodowlanego dla każdej linii hodowlanej pszczół, które pochodzą z trzech ras, to jest środkowoeuropejskiej, kraińskiej i kaukaskiej.

Wzorce poszczególnych linii różnią się między sobą, dzięki czemu doprowadzono do wyselekcjonowania 50 linii hodowlanych pszczół o odrębnych cechach, poszukiwanych przez pszczelarzy posiadających pasieki o różnym profilu produkcyjnym. Omówienie metody i wyników oceny terenowej można znaleźć w corocznych publikacjach KCHZ dotyczących wyników oceny.

W metodzie terenowej ocenie podlegają te same cechy, które ocenia się metodą stacjonarną, z pominięciem cech morfologicznych.

Do oceny terenowej prowadzonej w pasiekach produkcyjnych u pszczelarzy na terenie całego kraju trafiają grupy matek o liczebności od 8 do 12 sztuk, nazywane grupami testowymi. Porównywane są one z grupami kontrolnymi, w których skład wchodzą...

Do części głównej księgi można wpisywać tylko matki, które posiadają dwa pokolenia przodków wpisanych do ksiąg. Matki takie mogą być wpisywane niejako z urzędu, bez względu na uzyskane wyniki oceny. O wyborze, która z zakwalifikowanych matek będzie zgłoszona do wpisu, decyduje hodowca.

Do rejestrów wpisywane są matki pochodzące po matkach wpisanych do ksiąg lub po matkach wpisanych do rejestrów. Zasady wpisu ustalane są dla każdego rejestru przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi na wniosek podmiotu realizującego program krzyżowania pszczół.

Wpisy do ksiąg i rejestrów w praktyce oznaczają, że matka pszczela podlegała ocenie i spełniła wymagania użytkowe określone dla linii hodowlanej pszczół lub posiada przodków spełniających takie wymagania.

Śledzenie zapisów w księgach i rejestrach pozwala na analizowanie rodowodu matek pod kątem ich wartości użytkowej oraz wartości hodowlanej, czyli zdolności...

Dlatego zapraszam do odwiedzania strony internetowej KCHZ i do kontaktów z naszymi specjalistami oraz z pasiekami hodowlanymi.

Joanna Troszkiewicz
Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"