CO CZYTALI PSZCZELARZE

Przyczynek do bibliografii pszczelnictwa polskiego

Pszczelarstwo, określane także jako pszczelnictwo, to jedna z najstarszych gałęzi rolnictwa zajmująca się hodowlą i użytkowaniem pszczół. Już starożytni trzymali pszczoły w prymitywnych ulach z wikliny, słomy lub korka.

Wśród ludów słowiańskich i nadbałtyckich zamieszkujących rozległe puszcze rozwinęło się bartnictwo, czyli chów pszczół w lasach. Na barć obierano zwykle sosny lub jodły, grube i proste, ponad 120-letnie, wewnątrz nie zbutwiałe. Na znacznej wysokości bartnik drążył dziuple, które spryskiwał wywarem z ziół
z domieszką miodu celem zwabienia pszczół. Po ich osiedleniu drzewo bartne oznaczane było znakiem będącym cechą bartnika (tzw. klejmy lub znamiona) i zabezpieczane przed niedźwiedziami. Prawo trzymania pszczół w lasach oraz dziania, czyli dłubania barci w drzewach, wydzierżawiali bartnicy od właścicieli borów, płacąc zwykle w naturze, miodem
i woskiem.

Przez długie wieki bartnictwo stanowiło główny, a nieraz jedyny dochód z rozległych, niezmierzonych puszcz i borów, jakie pokrywały znaczne obszary ówczesnej Polski. Władcy otaczali bartnictwo i ludzi zajmujących się nim opieką i przywilejami. Przykładowo bartnicy, jako ludzie zasługujący na zaufanie, byli zwolnieni z przysięgi przy stawaniu
w sądach.

Polskie bartnictwo największy rozkwit przeżywało w XVI i XVII wieku. Miód i wosk przezeń wytwarzane stanowiły pokaźny procent w eksporcie towarów ówczesnej Polski. Bartnicy stanowili oddzielny cech, który rządził się własnym prawem bartnym, a także wybierał swego starostę rozstrzygającego spory wynikłe pomiędzy bartnikami. Dopiero Krzysztof Niszczycki, starosta przasnyski
i ciechanowski, spisał Bartne prawo
i ogłosił je drukiem w 1559 roku.

Wraz z postępującym rozwojem rolnictwa ubywało lasów, a tym samym i bartnictwo traciło na znaczeniu. Stopniowo zastępowane przez przyzagrodową gospodarkę pasieczną zanikło ostatecznie około połowy XIX wieku. W Wielkopolsce zostało zabronione decyzją administracyjną w 1805 roku.
W 1614 roku w Zamościu, drukiem Marcina Łęskiego, typografa Akademii Zamojskiej, ukazało się pierwsze rodzime dzieło poświęcone pszczelarstwu. Nosiło tytuł Nauka koło pasiek z Informacyey Pana Walentego Kąckiego Anno Domini MDCXII
w Komarnie u mnie Jana Ostroroga Wojewody Poznańskiego spisana. Głośny w dziejach Polski ród Ostrorogów herbu Nałęcz miał swe gniazdo
w miasteczku Ostroróg nad Jeziorem Wielkim, w powiecie szamotulskim. Jan Ostroróg, urodzony w 1545 roku, ukończył szkoły w Strasburgu, po czym poświęcił się wojskowości
i polityce. Był wybitnym mężem stanu, znakomitym mówcą, autorem prac w językach polskim i łacińskim. „Na podstawie informacji uzyskiwanych od swego pszczelarza Walentego Kąckiego spisał w Komarnie w latach 1612-13 Naukę koło pasiek, wydaną
w Zamościu w r. 1614, wznowioną
w Lublinie w r. 1631. Wielce wtedy poczytna, przynosiła sumę obserwacji nie teoretyka, lecz praktycznego hodowcy”. Tak więc opisanie gospodarstwa Jana hrabiego Ostroroga dało początek literaturze pszczelniczej w Polsce.

Do rozwoju nowoczesnego pszczelarstwa przyczyniły się szczególnie badania szwajcarskiego przyrodnika Francoise Hubera (1750-1831). Ociemniały w młodości, korzystając z pomocy współpracowników, przedstawił opis lotu godowego matki, odkrył gruczoły woskowe, wykazał rolę czułków, stwierdził, że robotnice składające jaja dają trutnie, a nieunasienniona matka składa jaja trutowe. Zaprojektował tzw. ul książkowy, obserwacyjny, składający się
z oszklonych ramek, zaopatrzonych w dowolnie zestawiane otwory wylotowe. „Wynalazek Hubera wywołał przewrót w pszczelnictwie, gdyż od tego czasu wszędzie myślano
o uruchomieniu plastrów. Pomysły Dzierżona, Berlepscha, Langsrotha i innych to wszystko próby udoskonalenia wynalazku Hubera. Na polskich ziemiach pracowało równocześnie dwu ludzi nad ulepszeniem wynalazku Hubera, względnie nad zastosowaniem go do naszego klimatu. Na Śląsku pracował pleban dr Dzierżon,
a rezultatem jego pracy był ul snozowy (1845) z boku otwierany. Ul ten rozpowszechnił się bardzo na ziemiach polskich, a szczególnie
w b. Galicji. W Lubelskiem pracował równocześnie nad rozwiązaniem tej samej kwestii ks. Dolinowski”.

Jan Dzierżon (1811-1906), „książę pszczół na Katowicach”, to najwybitniejszy pszczelarz w ówczesnej Europie. Reformator pszczelarstwa, odkrywca partenogenezy pszczół, gruczołów gardzielowych produkujących mleczko, wynalazca ruchomej zabudowy wnętrza ula wyodrębnił dwa rodzaje gnilca. Był członkiem licznych towarzystw, wyróżniany był odznaczeniami, otrzymał tytuł doktora honoris causa uniwersytetu
w Monachium. Wydał wiele publikacji, szczególnie w czasopiśmie „Eichstaedter Bienenzeitung” i dzieł pszczelarskich, wszystko w języku niemieckim.

Postępowi pszczelarze wielkopolscy starali się korzystać z obcojęzycznego dorobku, jednocześnie jednak rozumiano potrzebę dotarcia do szerszego kręgu odbiorców poprzez tłumaczenia na język polski. Była to również dobra okazja do propagowania polskiego słowa pisanego. Jako pierwszy przetłumaczył Nowe udoskonalone pszczelnictwo Dzierżona w 1853 roku nauczyciel z Lubszy, Józef Lompa. Jeszcze w tym samym roku w Lesznie ukazał się Dodatek do teoryi i praktyki nowego pszczolarza, czyli nowego sposobu chowania pszczół, z najlepszym skutkiem zastosowanego
i opisanego przez X. Jana Dzierżona, plebana w Katowicach na Szlązku. Przełożył go A. Żmudziński, a wydawcą był Ernest Wilhelm Guenther (1792-1860), drukarz i księgarz, wydawca ponad 300 polskich książek oraz czasopism „Przyjaciel Ludu” i „Szkółka Niedzielna”. Swoją działalnością przyczynił się do upowszechnienia czytelnictwa na wsi.

W 1859 roku nakładem Guenthera ukazało się Nowe udoskonalone pszczolnictwo księdza plebana Dzierżona w Katowicach (Carlmarkt w powiecie brzeskim na Szlązku). Z rycinami. Podług piątego niemieckiego wydania tłumaczone przez Józefa Lompę, przysięgłego sądowego, tłumacza, członka korespondującego, C.K. Towarzystwa gospodarczo-rolniczego w Krakowie itd. Natomiast w 19 numerze „Ziemianina” z 1863 roku zamieszczono tłumaczenie artykułu Dzierżona Spostrzeżenia pszczolarskie w r. ubiegłym i nieco o pszczołach włoskich.
Biorąc pod uwagę ograniczony dostęp do książek i czasopism na wsi, propagatorzy nowinek pszczelniczych starali się o ich rozpowszechnienie poprzez pokazy i szkolenia.

Organizatorem kursów pszczelarskich, których sława wyszła poza Wielkopolskę, był Antoni Kremer, nauczyciel ze Środy Wielkopolskiej. W 1852 roku udał się on na praktykę do samego Dzierżona, a w trzy lata później opublikował w Poznaniu Sposób hodowania pszczół podług zasad księdza Dzierżona. Kremer skonstruował ul zwany bramiakiem, który rozpowszechnił nie tylko w Wielkopolsce, ale również w Galicji. Na Wystawie Rolniczo-Przemysłowej oraz Sztuki Polskiej w Krakowie w 1887 roku Kremer otrzymał list pochwalny C.K. Towarzystwa Rolniczego Krakowskiego „za zasługi około krzewienia pszczelnictwa i za bardzo staranne odrobienie ula słomianego”.

Podobne sposoby mające na celu zaznajomienie szerszych kręgów pszczelarzy z nowoczesnymi metodami pszczelarstwa stosował ziemianin Wojciech Lipski. Sprowadził on w 1852 roku do Lewkowa bratanka Dzierżona, Józefa i utworzył kurs pszczelarstwa dla okolicznych rolników i nauczycieli. Jednym z jego uczestników był Józef Łukomski, który opublikował Krótki wyciąg z kursu pszczelnego wykładanego przez J. Dzierżona w Lewkowie w maju 1852 r. Lipski utrzymywał żywe kontakty z Lompą, któremu zlecił napisanie popularnego instruktażu rolniczego.

Pisząc o wydawnictwach polskojęzycznych, należy wspomnieć
o wydanych w Poznaniu w 1844 roku nakładem Karola Reyznera publikacjach F. Hubera Krótka nauka o hodowaniu pszczół w kuszkach z podstawkami, z których miód wyżynać można bez uszkodzenia pszczół i zarodu, a które sobie każdy gospodarz zrobić może ze słomy podług podanego tu sposobu; z dodatkiem zawierającym: 1) Rok pszczelny, 2) Pszczelnictwo rosyjskie, 3) Niektóre spostrzeżenia
o pszczołach oraz Nauka krótka o hodowaniu pszczół w kuszkach z podstawkami, podług podanego tu sposobu. Późniejsze ważne pozycje to A. Żmudzińskiego Wyciąg z nauki pszczelnictwa wykładanej w Paryżu pod Kcynią w Maju
i Czerwcu, w r. 1853 z roku 1854, wydana w Lesznie przez Guenthera oraz historyczna praca samego Joachima Lelewela Pszczoły i bartnictwo, wydana w Poznaniu nakładem Żupańskiego w 1856 roku. Jan Konstanty Żupański (1804-1883), księgarz, wydawca, działacz oświatowy, jeden z inicjatorów PTPN, stworzył z założonej w 1839 roku w Poznaniu księgarni nakładowej ognisko polskiego życia literackiego i naukowego.

W roku 1872 w Poznaniu ukazała się rozprawa studenta Wyższej Szkoły Rolniczej w Żabikowie Michała Girdwoynia Rys ustroju główniejszych narzędzi ciała pszczolego. Autor, urodzony w 1841 roku w Wilnie, przyszły inżynier, przyrodnik, pszczelarz,
a przede wszystkim wybitny ichtiolog, przed przyjazdem w Poznańskie pobierał nauki w Wilnie, Petersburgu i Warszawie. W Żabikowie był słuchaczem wykładów z pszczelarstwa prof. Jakuba Stanowskiego. Jeszcze
w tym samym roku wydał w Żabikowie kolejną pracę Budowa ulów, narzędzia pszczolnicze i ustrój ciała pszczolego. Dalsze studia rolnicze i przyrodnicze kontynuował Girdwoyń
w Pruszkowie na Śląsku, na Uniwersytecie Jagiellońskim i w Paryżu. Tam właśnie, nakładem J. Działyńskiego, w 1875 roku ukazało się jego najważniejsze dzieło Anatomia pszczoły, w tym samym roku wydane w Poznaniu nakładem J.K. Żupańskiego. Praca została nagrodzona przez Towarzystwo Rolnicze Krakowskie medalem pierwszym (srebrnym) cesarsko-austriackim i przez sąd międzynarodowy na Wystawie Powszechnej w Wiedniu medalem zasługi.

W języku francuskim w Paryżu w 1876 roku wydane zostało dzieło Anatomie et physiologie de l`abeille par Michel Girdwojń opatrzone wielkim atlasem rysowanym przez autora. Nagrodzone zostało medalem przez Towarzystwo Paryskie Owadoznawstwa. Przetłumaczone na język angielski przyniosło ogromną sławę nie tylko autorowi i polskiemu pszczelnictwu, ale i całej nauce. Niestety, na tym zakończyły się zainteresowania Girdwoynia pszczelarstwem, gdyż całkowicie poświęcił się on ichtiologii.

Kolejna barwna postać w świecie nie tylko pszczelniczym to Marian Czapski. Urodzony w 1816 roku
w Łachwie na Pińszczyźnie, od 1871 mieszkał w Więckowicach. Stosując się do woli ojca, studiował na Uniwersytecie Charkowskim, gdzie uzyskał tytuł kandydata prawa, ale z zamiłowania od wczesnej młodości był przyrodnikiem. Przez większą część życia zbierał materiały do wydanej dopiero w 1874 roku w Poznaniu  3-tomowej Historii powszechnej konia. Dzieło to, przełożone na język niemiecki w 1876, uznawane jest do dziś za klasyczne w dziedzinie hipologii.

Zesłany w 1864 roku na Sybir, ułaskawiony po trzech latach, osiadł w Dorpacie na Łotwie, gdzie wydał odczyty o pszczelnictwie. Wcześniej, w roku 1863, pod nazwiskiem swego pszczelarza z majątku rodzinnego
w Kiejdanach Józefa Znamirowskiego, opublikował w Warszawie nakładem „Gazety Rolniczej” Pszczelarza polskiego, czyli przewodnik praktyczny
w zajęciach pasiecznych zastosowany do potrzeb mniejszych i większych gospodarstw pszczelarskich, wyłożony przystępnie do pojęcia braci z ludu przez...Tomy dwa. Po przybyciu do Wielkopolski Czapski współpracował z „Ziemianinem”. Na jego łamach w roku 1875 ukazała się jego rozprawa Nieco o przyrodzie pszczoły, przy sposobności wyszłej
z druku Anatomii pszczoły Girdwojnia.

Bibliografia

1) W. Dworzaczek, Ostroróg Jan, Polski Słownik
Biograficzny 1979 R. 24 nr 3, s. 510

2) K. Grabowski, Kwestja uli na polskich ziemiach,
Bartnik Wielkopolski 1920 R. 1
nr 1/2, s. 24

Ilustracje ze zbiorów Biblioteki Głównej Akademii
Rolniczej w Poznaniu.

Danuta Dados,
Roman Tomaszewski

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"