EGZOTYCZNE ROZTOCZE TROPILAELAPS CLAREAE

Zmiany w niszach ekologicznych zasiedlanych przez pszczoły, związane zarówno ze skażeniem środowiska, jak i zmianą szaty roślinnej oraz migracja ras pszczół na nowe tereny są przyczynami adaptacji wielu zarazków i pasożytów do nowych gospodarzy. W ten sposób zostaje przekroczona bariera międzygatunkowa charakterystyczna dla większości patogenów i pasożytów.

W latach sześćdziesiątych XX wieku roztocze Tropilaelaps clareae pasożytujące dotychczas na czerwiu robotnic i trutni pszczoły olbrzymiej (Apis dorsata) zaatakowało pszczołę miodną (Apis mellifera) w Wietnamie oraz Indiach. W 1991 roku wystąpiła inwazja tego roztocza w Kenii na pszczołę miodną wyżyny afrykańskiej (Apis mellifera scutellata). Choroby wywołane przez niego są bardzo groźne, znacznie groźniejsze aniżeli spowodowane przez Varroa destructor. Często ma miejsce inwazja obydwu rodzajów roztoczy, czego efektem jest zniszczenie rodziny pszczelej.

Przyczyny szybkiej adaptacji Tropilaelaps clareae do pszczoły miodnej nie są w pełni wyjaśnione. Główną rolę w tym procesie przypisuje się obfitości czerwia jako źródła pożywienia, rodzajowi wydzielanych przez czerw feromonów oraz brakowi skutecznych mechanizmów grupowego oczyszczania ciała z pasożytów.

Tropilaelaps clareae jest jednym
z wielu gatunków roztoczy pasożytniczych pszczół (Tab.1), których wspólną cechą jest wykorzystywanie hemolimfy czerwia i pszczół, względnie jako jedynego źródła pożywienia. Atakuje ono Apis dorsata, Apis cerana i Apis mellifera oraz wykorzystuje Apis florea jako środek transportu (Tab. 2).

Wystepowanie

Pierwotnym gospodarzem roztocza w Indiach i na Filipinach jest pszczoła olbrzymia (Apis dorsata). Na szybką jego adaptację wskazuje fakt, że po wprowadzeniu pszczoły miodnej (Apis mellifera) na teren Himalajów 1962 i Pendżabu w 1966 roku już w 1968 wystąpiło masowe porażenie tym pasożytem czerwia, który ginął nawet w 50%. Stwierdzenie Tropilaelaps clareae w 1991 roku w Kenii na świeżo wygryzionych robotnicach Apis scutellata oraz na Apis mellifera
w Papui-Nowej Gwinei zwróciło uwagę na zagrożenie tym groźnym roztoczem pszczoły miodnej poza Azją.

Współistnienie pomiędzy Tropilaelaps clareae i żywicielem, jakim jest pszczoła miodna, nie osiągnęło jeszcze równowagi. Roztocze, pasożytując i rozmnażając się w rodzinie, powoduje w ostatecznym efekcie całkowitą jej likwidację.

Inwazji sprzyja intensyfikacja gospodarki pasiecznej, niekontrolowany import pszczół i matek, wędrówki pasiek, osadzanie w nich rojów nieznanego pochodzenia, rabunki, błądzenia pszczół oraz wędrówki trutni. Brak znajomości biologii, a także zasięgu występowania pasożyta oraz metod jego rozpoznawania, zapobiegania i zwalczania wpływa na bagatelizowanie zagrożenia.

Biologia i cykl rozwojowy

Dojrzałe płciowo roztocza o podłużnie owalnym ciele
i 4 parach odnóży są u młodych osobników barwy jasnobrązowej, u starszych ciemnoczerwonej, a następnie brązowej
(Fot. 1). Samce (940-1054 x 501-522 µm) są nieco mniejsze od samic (976-1033 x 528-582 µm)
i mają delikatniejszą okrywę ciała.

Cykl rozwojowy pasożyta jest zsynchronizowany z rozwojem pszczoły. Kończy się przed wygryzieniem się z komórki pszczoły, a dojrzały płciowo pasożyt jest przez nią transportowany i przenoszony do następnej komórki plastra z czerwiem trutowym lub czerwiem robotnic. Roztocza wnikają w nie przed całkowitym ich zasklepieniem. Preferowany jest czerw trutowy. Stosunek porażonego czerwia trutowego do czerwia robotnic wynosi 3:1. Czasem aż 90% czerwia trutowego i pszczelego jest porażona przez Tropilaelaps clareae.

Zwykle do zasklepionych komórek z czerwiem wnika od 1 do 4 zapłodnionych samic. Po 40-50 godz. po zasklepieniu czerwia samica składa pierwsze jajeczko. Większość, od 4 do 6 jajeczek, składa
w czasie 110 godzin po zasklepieniu komórki plastra. Przyjmuje się, że 64% samic daje początek jednemu pokoleniu, 33% dwóm pokoleniom. Z jajeczek wygryzają się larwy pasożyta przeobrażające się następnie w protonimfy, deutonimfy, nimfy
i dojrzałe osobniki. W jednej komórce można stwierdzić aż 14 dojrzałych roztoczy i 10 nimf. Deutonimfa,
o wymiarach 900-920 x 510-520 µm i miękkiej okrywie ciała zabarwionej na biało, ciemnieje w miarę dojrzewania, zaś okrywa twardnieje.

Tylko nimfy i dojrzałe roztocza są aktywne i odżywiają się hemolimfą (Fot. 2). Pierwszym potomstwem jest z reguły samiec, drugim samica, przy czym cykl rozwojowy samca trwa około 24 godz. krócej aniżeli samicy. Tak więc pierwsze dojrzałe samice pojawiają się na czerwiu po 15-17 dniach po złożeniu jaj przez matkę. Samice mogą być kilkakrotnie zapłodnione, podczas gdy samce uczestniczą tylko raz w tym procesie. Czas konieczny do osiągnięcia dojrzałości płciowej waha się od 2 do 3 dni i wynosi średnio 2,6 dnia. Dorosłe samice wraz
z wygryzającą się pszczołą opuszczają komórkę plastra i wędrują po plastrach. Stadia rozwojowe i samce, które pozostają w komórce po wygryzieniu się pszczoły, giną.

Średni czas trwania poszczególnych stadiów pasożyta na czerwiu pszczoły miodnej wynosi: jajo 1,05, larwa 1,85, protonimfa 2,11, deutonimfa 3,75 dnia. Porażony czerw w stadium larwy wyprostowanej, przedpoczwarki i poczwarki z reguły ginie. Jednak część zarażonych poczwarek przeżywa i rozwijają się z nich pszczoły o nieprawidłowo wykształconych skrzydłach.

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia Zwierząt (OIE) Tropilaelaps clareae może przeżyć na robotnicach pszczoły miodnej 1-2 dni, ponieważ nie odżywia się hemolimfą dorosłej pszczoły. Zapłodniona samica pasożyta ginie w ciągu 2 dni, jeżeli nie znajdzie się na czerwiu i nie złoży jajeczek. W rodzinach porażonych przez Varroa destructor i Tropilaelaps clareae wzajemny stosunek pasożytów wynosi 1:25.

Droga inwazji

W rodzinie choroba szerzy się za pośrednictwem pszczół, na których usadawiają się roztocza, oraz roztoczy pełzających po plastrach i wewnętrznych ścianach ula, a pomiędzy ulami i pasiekami za pośrednictwem pszczół błądzących i rabujących rodziny osłabione oraz wędrówek trutni, rojów i importu matek. Ważną rolę w inwazji Tropilaelaps clareae odgrywa osadzanie rojów niewiadomego pochodzenia oraz przekładanie plastrów z czerwiem porażonym przez roztocze do rodzin zdrowych.

Sprzyja jej częste występowanie rójek w chorych rodzinach. Wydaje się, że zapasy miodu i pyłku, ze względu na krótki okres przeżywania roztocza poza organizmem czerwia, nie odgrywają roli w jego szerzeniu się. Pasożyty mogą odpadać z ciała robotnic na kwiaty podczas zbierania nektaru i pyłku, zbieraczki mogą więc również zarażać się i przenosić chorobę do ula. Ustanie lotów pszczół na skutek słot, spadków temperatury i wiatrów przyczynia się do szybszego rozprzestrzeniania roztoczy w rodzinie.

prof. Zdzisław Gliński,
dr Dorota Luft-Deptuła

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"