UWAGA! Artykuł pochodzi ze starych wydań Pasieki. Część wiedzy może być już nieaktualna.

Pamiętaj by zawsze sprawdzić informacje w nowszych numerach "Pasieki". Wiele informacji z zakresu leczenia pszczół lub gospodarki pasiecznej uległo zmianie. Informacje zawarte w tym artykule utrzymujemy na stronie w ramach archiwizacji wiedzy pszczelarskiej.

Czerniawka spadziowa - choroba mało znana

Spadź, często mylnie nazywana rosą miodową, jest to słodka ciecz pojawiająca się wiosną i latem, w postaci przezroczystych kropel na igłach drzew iglastych, np: jodły, świerka, modrzewia (spadź iglasta) lub liściach drzew liściastych, np: lipy, topoli, dębu, klonu (spadź liściasta) czasami również na pędach i gałęziach. Wytwarzana jest ona przez owady, które odżywiają się sokiem roślin.

Najczęściej są to mszyce, czerwce (miseczniki) i miodówki, które są szkodnikami roślin nasiennych [J.Guderska, 1963]. Szkodniki te do normalnego funkcjonowania potrzebują znacznych ilości białka, a soki roślinne są bogate w węglowodany.

Dlatego każdy z tych owadów musi pobrać i „przepuścić” przez swój organizm znaczne ilości soku roślinnego, z którego wykorzystuje białko i tylko część węglowodanów. Przez to bardzo dużo cukrów, niewykorzystanych przez organizm wydalają.

Owady, które w układzie pokarmowym posiadają komorę filtracyjną (np. niektóre gatunki mszyc), znaczną część pobranego soku wydalają bez jego trawienia. Stąd też głównym składnikiem spadzi jest sok roślinny, ale są w niej także związki organiczne pochodzące z organizmów owadów spadziujących.

Mimo że spadź wydalana jest z organizmu owada przez otwór odbytowy, nie można jej nazwać kałem, gdyż nie zawiera typowych produktów przemiany materii, jakimi są kwas moczowy i mocznik. Spadź jest słodka i dlatego bardzo chętnie zbierana jest przez pszczoły, które przetwarzają ją na miód spadziowy, o wielu cennych walorach smakowych, profilaktycznych i leczniczych.

Miodownica sosnowa (Cinara pini),
(fot. © Milan Motyka)

Pożytki spadziowe bywają bardzo obfite, najczęściej występują...

Odżywianie się pszczół podczas zimowli pokarmem spadziowym lub pokarmem z domieszkami spadzi, które zawierają trudno przyswajalne składniki pokarmowe prowadzi do przedwczesnego wypełnienia jelita kałem, co skutkuje biegunkami.

Dzieje się tak, ponieważ zaburza ona pracę gruczołów rektalnych, które odpowiedzialne są za ochronę organizmu przed szkodliwymi skutkami napełniania się jelita grubego. Dodatkowo przerób spadzi na produkty przyswajalne znacznie fizjologicznie wyczerpuje pszczoły.

Niebezpieczny składnik miodu spadziowego

Jednym z typowych składników miodu spadziowego jest melezytoza, czyli 3-cukier składający się z dwóch cząsteczek glukozy i jednej cząsteczki fruktozy. Najwięcej tego cukru jest w miodach wytworzonych ze spadzi wydzielanej przez miodownicę świerkową, jodłową i modrzewiową.

Melezytoza jest cukrem problematycznym w żywieniu pszczół, gdyż wykazuje bardzo małą rozpuszczalność w wodzie. Cukier ten powoduje szybką krystalizację miodu, co znacznie utrudnia odżywianie się pszczół, dlatego często wyrzucają miód zawierający melezytozę z plastrów.

Aby można było bezpiecznie korzystać z pożytków spadziowych należy odpowiednio przygotować do tego rodziny pszczele, przede wszystkim konieczne jest rozwinięcie bardzo dużej siły rodzin. Jednak, mimo wielu starań, może dojść do osypania się rodzin podczas zimowli, co generuje bardzo duże straty.

Objawy czerniawki spadziowej

Jedną z chorób bezpośrednio wywoływanych tym, że pszczoły odżywiały się miodem spadziowym jest czerniawka spadziowa (Alopetia nigricans apis), inaczej nazywana zatruciem spadzią. Jest ona chorobą przewodu pokarmowego dorosłych pszczół, bardzo rzadko opisywaną w literaturze fachowej.

Można ją bardzo łatwo pomylić z chorobami wirusowymi. Do najbardziej charakterystycznych objawów tej choroby należy „łysienie” pszczół, czyli utrata przez pszczoły włosków pokrywających ich ciało [Chorbiński, 2013].

Przez to chitynowa okrywa ciała staje się ciemna i połyskliwa. Mniej charakterystycznym objawem jest wystrzępianie się skrzydeł lub ich niedorozwój. Jednak objaw ten nie jest swoisty, gdyż występuje również podczas inwazji roztocza Varroa destructor lub zakażenia rodziny wirusem zdeformowanych skrzydeł (DWV).

Dodatkowo matka znacznie ogranicza czerwienie, a czasem całkowicie zaprzestaje składania jaj, co widać poprzez bardzo wyraźne zmniejszenie liczby wychowywanego przez pszczoły czerwiu. Dochodzi do wzmożonej śmiertelności wśród dorosłych pszczół, co przekłada się na znaczne zmniejszenie siły rodziny, jak i na spadek jej wydajności.

Jak zaradzić czerniawce?

Co zrobić w momencie, gdy już zidentyfikuje się czerniawkę spadziową w rodzinie pszczelej? Niestety, nie ma na nią żadnego medykamentu, ale jest kilka sposobów radzenia sobie z tym problemem. Pierwszy dotyczy zmiany lokalizacji pasieki, gdyż najlepszym sposobem jest unikanie lokalizacji pasiek tam, gdzie występuje spadź z dużą zawartością melezytozy. Pasiekę należy przewieźć w miejsce zasobne przede wszystkim w pożytki nektarowe i najlepiej bogate w pyłek kwiatowy.

Nie należy obawiać się przeniesienia choroby na inne rodziny pszczele, nie korzystające z pożytku spadziowego. Jeżeli nie ma możliwości przewiezienia pasieki w inne miejsce, a w latach wcześniejszych na danym terenie występowały bogate pożytki spadziowe, pszczelarz powinien zabezpieczyć dla każdej rodziny po kilka plastrów z pierzgą.

Plastry te posłużą jako rezerwuar substancji białkowych dla pszczół podczas pożytków spadziowych. Można też zabezpieczać plastry z pełnym zaprowiantowaniem, czyli zawierające miód nektarowy lub inny pokarm węglowodanowy oraz pierzgę, które posłużą do zazimowania pszczół.

Kolejnym sposobem jest...

Cenny miód spadziowy

Miód spadziowy jest bardzo cenionym produktem
konsumenckim, o wysokiej wartości biologicznej
i zdrowotnej (fot.© Roman Dudzik).

Miód spadziowy zawiera wiele substancji biologicznie czynnych oraz mikroelementów. Jest produktem niezwykle cennym dla ludzi i często bardzo pożądanym. Jednak miód spadziowy przeznaczony dla konsumentów nie powinien zawierać więcej niż 6% melezytozy. Zawartość melezytozy w miodzie można określić wykonując odpowiednie analizy w laboratorium, nie ma niestety „domowego” sposobu na sprawdzenie jej udziału w miodzie.

Pszczelarz nie ma wpływu na to, ile występuje jej w miodzie. Zawartość melezytozy w spadzi ściśle związana jest z organizmem produkującym spadź oraz z rośliną, z której spadź jest zbierana. Przy większej jej zawartości, na dnie opakowań z miodem tworzy się szarożółty osad, który podobny jest do piasku. Osad ten rozpuszcza się dopiero w temperaturze powyżej 40^oC, która, jak wiadomo, negatywnie wpływa na jakość miodu (niszczy związki biologicznie czynne). Trzeba mieć również świadomość, że pozyskiwanie tego produktu wiąże się z bardzo dużym ryzykiem osłabienia siły rodzin pszczelich, a także możliwością ich utraty.

Niejednokrotnie dochodzi także do zaburzenia wiosennego rozwoju rodzin pszczelich, co przekłada się na kiepski cały sezon pożytkowy. Mimo tych wszystkich przeciwności warto pozyskiwać miód spadziowy, ponieważ jest bardzo cenionym produktem konsumenckim o wysokiej wartości biologicznej i zdrowotnej. Szczególnie opłacalne jest pozyskiwanie tego miodu przez pszczelarzy, którzy w sezonie nie mają zbyt wielu pożytków w okolicy.

Cena miodu spadziowego w różnych latach utrzymuje się na poziomie od 30 zł za kilogram do 47 zł za kilogram, czasami dochodzi nawet do 50 zł za kilogram, a więc przy umiejętnej gospodarce pasiecznej, dobrym przygotowaniu rodzin pszczelich można uzyskać wysokie zyski.

Paweł Migdał,
prof. Adam Roman
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"