Zjawisko floromigracji u pszczoły miodnej (Apis mellifera)

Pszczoły nieustannie przeszukują środowisko w celu poszukiwania nowych źródeł nektaru oraz pyłku kwiatowego. Rodzina pszczela podczas jednego dnia jest w stanie dostarczyć ok. 22,60 g pyłku, czyli podczas odpowiednio prowadzonego zbioru około 2175,5 g pyłku w roku na rodzinę. Masa jednego obnóża wynosi średnio 7,10 mg/szt.

Pyłek kwiatowy pod mikroskopem skaningowym - pyłek mieszany www.premf.dartmouth.edu

Warto przypomnieć, że sama robotnica pszczoły miodnej waży ok. 0,1 g (waga ta może ulegać zmianie w momencie, gdy pszczoła ma wypełnione wole nektarem). Pyłek przynoszony przez zbieraczki do ula stanowi bardzo ważny element diety całej rodziny. Jest on przerabiany na pierzgę, która podawana jest larwom jako pokarm.

Pyłek kwiatowy jest bardzo istotny, ponieważ stanowi główne źródło białka, soli mineralnych, hormonów wzrostu oraz witamin z grupy E i D. Jest również ważnym źródłem tłuszczów. Rodzina pszczela na własne potrzeby zużywa ok. 30 kg tego surowca.

Liczba ta potwierdza istotność tego produktu w życiu rodziny pszczelej. Wiele roślin do wydania nasion i owoców wymaga zapylenia. W pozostałych przypadkach obecność owadów zapylających zwiększa wydajność roślin. Najlepszymi zapylaczami na kuli ziemskiej są owady.

Pyłek kwiatowy pod mikroskopem skaningowym-pyłek
rodziny astrowatych. www.remf.dartmouth.edu

W śród nich znajduje się wyspecjalizowana grupa społecznych owadów zapylających, m.in. pszczoły miodne (Apis mellifera), trzemiele ziemne (Bombus terrestris). Są one wabione przez rośliny słodkim nektarem i kolorowymi kwiatami. Po odwiedzeniu rośliny owad na ciele przenosi pyłek z jednej rośliny (z pylników) na drugą (a dokładniej na znamię słupka) przyczyniając się w ten sposób do zapylenia krzyżowego.

W przypadku pszczół miodnych (Apis mellifera) pyłek zbierany jest do koszyczków i przenoszony do ula, gdzie poddawany jest dalszej obróbce i powstaje pierzga służąca jako pokarm dla larw i młodych pszczół. Rodzina pszczela w ciągu roku na swoje potrzeby zużywa od kilku do 35 kg pyłku pszczelego.

Niedobór tego surowca w gnieździe jest natychmiast obserwowalny w kondycji larw, ilości zaczerwionych plastrów i komórek przez matkę pszczelą oraz w wychowywanym czerwiu. W obecnych czasach pszczoła miodna (Apis mellifera) przestała być postrzegana jako producentka miodu i wosku, ale jako wysoko wyspecjalizowany zapylacz roślin.

To właśnie ta umiejętność jest ceniona na całym świecie. W Polsce ok. 50 gatunków polowych roślin uprawnych, ok. 140 gatunków roślin ogrodniczych, w tym 15 gatunków krzewów i drzew owocowych, ok. 60 gatunków warzyw oraz ok. 60 gatunków uprawnych roślin zielarskich zapylanych jest przez pszczołę miodną. Pszczoła miodna wykonuje ponad 88% całej pracy zapylaczy.

Najchętniej korzystają z tych roślin, które dostarczają najwięcej energii i pożywienia. Pszczoły starają się również wykorzystywać pożytki do samego końca, aby uniknąć głodu. Poszukiwanie nowych pożytków może się zakończyć niepowodzeniem i doprowadzić rodzinę do skrajnego wyczerpania i głodu.

Pyłek kwiatowy pod mikroskopem świetlnym - mieszany

Preferencję kwiatową lub gatunkową rodziny pszczelej określa się na podstawie przyniesionego pyłku lub nektaru przez robotnice w ciągu określonego czasu, np: dnia. O wielkości preferencji kwiatowej rodziny decyduje wydajność pszczół zwiadowczyń, które przynoszą do ula informacje na temat lokalizacji nowego źródła pożytku.

Obserwacje życia i zachowania pszczół pokazują, że nie zawsze i nie wszystkie robotnice są wierne danemu pożytkowi. Przeważnie w rodzinie pszczelej jest część zbieraczek, które z różnych przyczyn nie wykorzystują tego samego pożytku co większość robotnic z ich rodziny, ale poszukują innych źródeł pożywienia [Roman, 2008].

Floromigracja jest cechą pszczół odwrotną do wierności kwiatowej. Polega na oblatywaniu przez pszczoły robotnice podczas jednego lotu roboczego kwiatów roślin należących do różnych gatunków, czyli pszczoła w jednym ładunku przynosi pyłek i/lub nektar pochodzący z roślin różnych gatunków.

Floromigracja dotyczy także całej rodziny pszczelej, kiedy część zbieraczek pozyskuje surowce z jednego gatunku rośliny, część z drugiego, a część z trzeciego lub nawet czasami czwartego. Wówczas będzie to cecha odwrotna do preferencji kwiatowej rodziny pszczelej. Z reguły wpływa ona niekorzystnie na efekty zapylania roślin przez pszczoły, ponieważ roślina oblatywana jako druga nie może zostać zapylona pyłkiem pochodzącym z pierwszej. Jednak floromigracja nie zawsze musi być cechą niepożądaną.

Można ją wykorzystać przy konieczności lepszego zapylania roślin niechętnie oblatywanych przez pszczoły. Wtedy to wysiewa się w mieszance gatunek „nie lubiany” przez pszczoły z gatunkiem dla nich atrakcyjnym. Zbieraczki w ferworze pracy mogą oblatywać oba gatunki roślin w tym samym okresie, dokonując zapylenia także tego gatunku mniej przez siebie „lubianego” [Skowronek, Jabłoński 1989].

Wbrew powszechnej opinii, że pszczoły pozostają nieustannie wierne jednemu gatunkowi podczas pracy wykazano, że pszczoły podczas jednego lotu są w stanie odwiedzić od kilku nawet do kilkunastu gatunków roślin. Oczywiście nie wszystkie rodziny pszczele były niewierne kwiatom. Niektóre z nich oblatywały w ciągu dnia tylko jeden gatunek roślin.

Pyłek kwiatowy pod miksoskopem świetlnym- pyłek
należący do roślin jednego gatunku

Maksymalna liczba oznaczonych gatunków w obnóżu pyłkowym wynosiła 12. Widoczne były również różnice między poszczególnymi latami badań, a nawet miesiącami badań. U żadnej z przebadanych rodzin pszczelich zmienność nie była stabilna i nie można były wysnuć jednoznacznego schematu tych zmian.

Jednym z ważniejszych wniosków jest to, że najmniejsza ilość gatunków roślin odwiedzanych przez pszczoły zbieraczki była w miesiącu maju, natomiast największa w czerwcu. Ale i ta zależność nie była stała, ponieważ w kolejnych latach ulegała zmianie. Najmniej gatunków innych roślin pszczoły odwiedzały podczas kwitnienia rzepaku ozimego.

Najmniejszą wiernością kwiatową pszczoły charakteryzowały się podczas kwitnienia robinii akacjowej, lipy oraz nawłoci. Jak widać, znaczący wpływ na zachowanie wierności kwiatowej przez pszczoły ma gatunek rośliny, która kwitnie w danym okresie.

Pszczoły charakteryzowały się floromigracją w okresach między kwitnieniem roślin pożytkowych, jest to dość logiczne, ponieważ wtedy pszczoły zbieraczki koncentrują się na wyszukiwaniu nowych, obfitych pożytków, które zapewnią rodzinie przetrwanie i nieustający dopływ pożywienia.

Reasumując, można uznać, że rodziny pszczele wbrew utartemu stereotypowi nie zawsze zachowują wierność kwiatową. Nawet dostatecznie duża baza pokarmowa nie zmusza pszczół do wierności kwiatowej. Potrafią one podczas występowania dużego pożytku penetrować teren w celu poszukiwania nowych źródeł pokarmu, a nawet podczas jednego lotu odwiedzać rożne gatunki roślin.

Paweł Migdał

dr hab. Adam Roman
prof. nadzw.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"