Choroby wirusowe czerwia i pszczół
Wirusy pszczół wywołują, oprócz klinicznie jawnych chorób, zakażenia bezobjawowe (latentne). Te zakażenia przechodzą w jawną postać choroby pod wpływem działania różnorodnych czynników stresowych, takich jak gwałtowne zmiany temperatury w rodzinie, zatrucia insektycydami, działanie czynników immunosupresyjnych, inwazja Varroa destructor. Do chorób wirusowych nabierających w ostatnich latach coraz większego znaczenia należą choroba woreczkowa (sacbrood) i paraliże pszczół.
Choroba woreczkowa
Jest to zakaźna i zaraźliwa choroba wirusowa czerwia, w przebiegu której u części larw ulega zahamowaniu przeobrażenie w poczwarkę. Wtedy pomiędzy ciałem larwy i oskórkiem przygotowanym do wylinki gromadzi się płyn, a narządy zaatakowane przez wirus ulegają dezintegracji. W efekcie martwy czerw w wieku 8-9 dni przybiera kształt woreczka o ścianie utworzonej ze zgrubiałego oskórka i wnętrzu wypełnionym półpłynną kaszowatą treścią.
W początkowej fazie choroby, pod oskórkiem przedniego odcinka
ciała larwy skierowanego ku zasklepowi, gromadzi się płyn, a
barwa larwy, z perłowo-białej zmienia się na bladożółtą.
W temperaturze gniazda pszczelego wirus nie traci zakaźności przez około 4 miesiące, promienie słoneczne niszczą go po 4-7 godzinach.
Najbardziej wrażliwe na zakażenie są larwy w wieku do 4 dnia i u nich po zasklepieniu występują typowe zmiany chorobowe. Starsze, zakażone w końcowym okresie żerowania, przeżywają zakażenie i stają się po przepoczwarczeniu nosicielkami wirusa.
Larwy zakażają się za pośrednictwem mleczka, a następnie mieszaniny pyłku z miodem zanieczyszczonej wirusem przeniesionym przez robotnice. Młode robotnice zakażone podczas oczyszczania komórek plastrów z chorego i martwego czerwia, pełniąc następnie funkcje karmicielek, zanieczyszczają wirusem pokarm czerwia.
W pasiece i między pasiekami zakażenie szerzy się za pośrednictwem pszczół błądzących, rabujących, sprzętów i narzędzi pasiecznych mających kontakt z chorymi rodzinami.
Choroba występuje w pasiece głównie w maju i czerwcu. Do zachorowania usposabia brak pożytków i ochłodzenie. Larwy giną około 4 dnia po zasklepieniu, rzadko natomiast zamiera czerw niezasklepiony. Chora rodzina słabnie, ulega rabunkom, między zdrowym czerwiem występuje chory i martwy, tworząc tzw. czerw rozstrzelony.
Z czasem ciało larwy ciemnieje, przy czym zmiany te również
rozpoczynają się od odcinka głowowego. Dolna część ciała
larwy jest wypełnona kaszowata treścią. Taki wygląd larwy jest
charakterystyczny dla choroby woreczkowej.
Zasklepy na komórkach z patologicznie zmienionym czerwiem mają otworki, przez które robotnice próbują usunąć martwy czerw. Martwa larwa przypomina wyglądem woreczek. Jej przedni odcinek, o wyraźnie zaznaczonej segmentacji, zabarwiony na kolor ciemnożółty lub brązowy, jest uniesiony do góry, podczas gdy tylny, obrzękły odcinek ciała, wypełnia półpłynna kaszowata treść.
W miarę odparowania wody ciała martwych larw przypominają swoim wyglądem łódeczkę zabarwioną na kolor ciemnobrązowy lub czarny, leżą na ścianie bocznej komórki plastra i dają się z łatwością z niej usunąć. Rozpoznanie choroby o typowym przebiegu jest możliwe na podstawie objawów i zmian chorobowych.
Choroba woreczkowa może występować łącznie ze zgnilcem amerykańskim i zgnilcem europejskim. Znane są przypadki jednoczesnego bezobjawowego zakażenia rodziny wirusem choroby woreczkowej, choroby kaszmirskiej i choroby czarnych mateczników.
Brak metod leczenia tej choroby. Postępowanie polega na usunięciu z rodzin plastrów z chorym czerwiem, dostosowaniu wielkości gniazda do siły rodziny i podkarmieniu rodziny ciepłym syropem.
Przy bardzo ciężkim przebiegu choroby należy rodzinę przesiedlić na ramki z węzą, a ul odkazić 2-3% roztworem sody żrącej. Przesiedlenie zmniejsza ekspozycje robotnic i zdrowego czerwia na zakażenie wirusem zanieczyszczającym wnętrze ula i zapasy pokarmu. Wystąpieniu i szerzeniu się choroby woreczkowej zapobiega przede wszystkim stworzenie w pasiece dobrych warunków higienicznych i bytowych.
Ostry paraliż pszczół
Jest to zakaźna i zaraźliwa choroba wirusowa, w przebiegu której u pszczół występuje drżenie skrzydełek i nóżek, utrata zdolności lotnych i biegunka. Występuje zwłaszcza w rodzinach porażonych przez Varroa destructor i Nosema apis.
Ciemnobrązowe larwy przypominające kształtem łódeczkę z
czasem wysychają.
Wirus ostrego paraliżu pszczół z reguły wywołuje zakażenia bezobjawowe, które przechodzą w jawną postać choroby pod wpływem stresu, np. inwazji Varroa destructor.
Często jest przyczyną padania całych rodzin. Choroba szerzy się przez bezpośredni kontakt owadów zdrowych z chorymi podczas trafalaksji oraz za pośrednictwem pokarmu zanieczyszczonego wirusem.
Głównym objawem choroby jest utrata zdolności lotnych pszczół oraz pełzanie przed wylotkiem dużych ilości osobników z rozdętymi odwłokami, o drżących skrzydełkach i nóżkach. Czasami występuje biegunka. Chore pszczoły wydzielają nieprzyjemny zapach i są usuwane z ula. Pod koniec choroby ustaje pobieranie pokarmu. Znane są przypadki zamierania całych rodzin pod koniec lata. Choruje i zamiera czerw odkryty, przed zasklepieniem komórek plastra. Larwy, które przeżyją zakażenie stają się nosicielami wirusa.
W ciężkim przebiegu choroby woreczkowej, gdy czerw masowo
choruje i zamiera, na plastrach (podobnie jak przy zgnilcu)
można zaobserwować podziurawione przez pszczoły zasklepy
komórek.
W chronicznym paraliżu pobieranie pokarmu jest zachowane przez cały okres choroby, rzadko występuje biegunka, chore owady nie wydzielają specyficznego zapachu i występuje zjawisko tzw. termofilności. W ulu chore pszczoły gromadzą się w górnej części plastrów.
W zatruciach środkami ochrony roślin z reguły udaje się ustalić zależność pomiędzy masowym padaniem pszczół i stosowaniem zabiegów agrotechnicznych. Przy masowych zatruciach pszczoły giną poza ulem, na drodze do ula i w pasiece. Często masowo choruje i ginie oprócz pszczół lotnych również czerw.
Zatrucia alimentarne występują sezonowo (koniec maja, czerwiec), w czasie kwitnienia roślin o trującym nektarze lub pyłku i w czasie spadziowania roślin. Z reguły giną pszczoły lotne. Przy ostrym zatruciu padają w pobliżu roślin trujących lub na drodze do ula. W zatruciu nektarem występuje nie tylko porażenie skrzydełek i nóżek, ale także czułek i odwłoków.
Zwalczanie i zapobieganie chorobie polega na poprawie warunków bytowania pszczół i wymianie starej matki na młodą. Należy dążyć do eliminowania czynników stresowych, które powodują przejście latentnych zakażeń w jawną postać choroby.
Chroniczny paraliż pszczół
Chroniczny paraliż pszczół jest szeroko rozprzestrzenioną na świecie, zaraźliwą, wirusową chorobą pszczół robotnic, matek i trutni, która objawia się porażeniem nóżek i skrzydełek.
Głównym źródłem zakażenia są chore pszczoły, u których wirus występuje w ślinie, treści wola miodnego i w kale oraz matka, która przenosi wirus na potomstwo. Choroba w pasiece szerzy się za pośrednictwem pszczół błądzących i rabujących oraz plastrów z zapasami pyłku zanieczyszczonych wirusem. Choroba najczęściej występuje w formie utajonej. Znane są dwie postaci kliniczne choroby.
W pierwszej formie chronicznego paraliżu, chore pszczoły mają silnie rozciągnięte odwłoki, występuje drżenie skrzydełek i nóżek, owady pełzają po ziemi, wspinają się po źdźbłach trawy i próbują latać. Wole miodne są silnie wypełnione. Może występować biegunka. Przy silnym porażeniu rodziny są znacznie osłabione i mogą padać. Na wiosnę obserwuje się rodziny, w których pozostała matka i niewielka ilość pszczół.
W drugiej postaci choroby pszczoły mogą latać, ale tracą owłosienie. Wyglądają na mniejsze, są czarno zabarwione (czarne rabusie). Zdrowe walczą z nimi i usuwają je z ula. Po kilku dniach chore pszczoły giną. Przy silnym porażeniu rodzin mogą zamierać poczwarki. W obydwu postaciach choroby pobieranie pokarmu przez chore pszczoły nie ulega zaburzeniu.
Chorobę można rozpoznać w oparciu o badanie laboratoryjne. Podobne objawy występują w ostrym paraliżu pszczół, zatruciu spadzią i pestycydami. Jednakże w zatruciu spadzią oprócz pszczół chorują 3-4 dniowe larwy zwinięte. Zatrute pszczoły o rozdętych odwłokach, zanieczyszczonych ciemnym, rzadkim kałem pełzają przed ulem, wydzielają nieprzyjemna woń, mają wywichnięte skrzydełka i trzecią parę nóżek.
Zatrucie środkami ochrony roślin przebiega z reguły szybko. Pszczoły masowo padają na pożytkach, na drodze do ula lub w pasiece. Może zamierać czerw. Padanie pszczół ma związek z terminem stosowania środków ochrony roślin.
W celu zwalczania i zapobiegania chorobie zaleca się wymianę matki, przestrzeganie zasad higieny w pasiece, zapobieganie rabunkom i błądzeniu pszczół oraz zaopatrzenie rodzin w odpowiedni pokarm.
prof. Zdzisław Gliński
