1.WYTWARZANIE I POZYSKIWANIE WOSKU PSZCZELEGO

1.1. Rola wosku w życiu pszczół

Wosk pełni bardzo ważną funkcję w rodzinie pszczelej. Jest on nie tylko materiałem konstrukcyjnym gniazda, w którym wychowywane są nowe pokolenia pszczół, ale także elementem spajającym społeczność pszczelą [1]¹.

Wosk pszczeli służy przede wszystkim do budowy i zasklepiania plastrów. W niewielkich ilościach jest on także wykorzystywany do budowy mateczników² i narośli woskowych, a także dodawany do propolisu³.

Plaster składa się z dwóch rodzajów komórek: mniejszych, których średnica wynosi 5,2–5,7 mm, zwanych pszczelimi, i większych, o średnicy 6,2–7,1 mm, nazywanych trutowymi (Fot. 2). Głębokość komórek przeznaczonych do wychowu czerwiu pszczelego wynosi 21–24 mm, a czerwiu trutowego mieści się w granicach 25–29 mm. W obu rodzajach komórek magazynowany jest również miód, a komórki pszczele służą ponadto do przechowywania pierzgi (Fot. 3).

Grubość ścianek komórek plastra jest także zróżnicowana. Ścianki komórek pszczelich mają grubość od 60 do 73 μm, a komórek trutowych od 100 do 110 μm. Ich dna mają grubość od 100 do 150 μm. W związku z powyższym ich liczba na 100 cm² powierzchni plastra w przypadku komórek pszczelich wynosi od 400 do 800, a trutowych od 260 do 550 [1–4].

Na skrajnych plastrach gniazda pszczoły budują też w razie potrzeby narośla woskowe, których zadaniem jest ochrona przed czynnikami zewnętrznymi, np. wiatrem, deszczem, słońcem. Dotyczy to głównie gniazd pszczelich zlokalizowanych w dziuplach, barciach i kłodach [2].

Kolejną ważną funkcją wosku w rodzinie pszczelej jest zasklepianie przez pszczoły komórek plastra, w których znajduje się miód (Fot. 5) lub czerw (Fot. 6). Zasklepianie plastrów z miodem często nazywane jest poszywaniem komórek.

Zasklep komórki z miodem, zwany także wieczkiem woskowym, wytwarzany jest z czystego wosku i jego charakterystyczną cechą jest nieprzepuszczalność dla gazów zarówno tych znajdujących się wewnątrz, jak i na zewnątrz komórek plastra. Zasklep komórek z czerwiem trutowym zbudowany jest z wosku o nieco innym składzie, tj. uboższym w monoestry, a bogatszym w węglowodory łańcuchowe (n-alkany). Liczne, nieregularnie rozmieszczone pory umożliwiają wymianę gazową pomiędzy wnętrzem komórki a przestrzenią międzyplastrową.

Zasklep komórek z czerwiem pszczelim jest płaski, natomiast z czerwiem trutowym lekko wypukły⁴(Fot. 7 i 8) [2].

Wosk pszczeli jest także dodawany do propolisu, który służy do wypełniania nieszczelności gniazda lub wzmacniania jego konstrukcji (Fot. 9). W surowym propolisie, obok żywic, olejków eterycznych, pyłku kwiatowego i innych składników znajduje się od 12 do 40% wosku pszczelego [5].

Pszczelarzom plastry (zwane także woszczyną) oraz zasklepy służą do pozyskiwania czystego wosku, z którego wytwarza się arkusze zwane węzą. Mają one po obu stronach odciśnięte zaczątki komórek pszczelich lub trutowych, co przyspiesza budowę plastrów przez pszczoły [2, 6]. Natomiast wosk pszczeli, pozostający po ekstrakcji surowego propolisu za pomocą etanolu lub wody, znalazł zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym [7].

Literatura:

[1] - Siuda M., Bratkowski J., Wilde J.: Biologiczne podstawy produkcji wosku. VIII Kraj. Nauk.-Techn. Konf. Pszczel., Częstochowa 2002, 7–16.

[2] - Bornus L. (red.): Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa 1989; 77, 101, 149, 252.

[3] - Rybak-Chmielewska H., Szczęsna T.: Kit pszczeli. Skład, właściwości, przechowywanie. Wyd. Inst. Sadown. i Kwiaciarstwa, Puławy, 2000; 8.

[4] - Bratkowski J., Wilde J.: Metody produkcji wosku w nowocześnie prowadzonych pasiekach. VIII Kraj. Nauk.-Techn. Konf. Pszczel., Częstochowa 2002; 36–43.

[5] - Czekońska K.: Wszystko, co plastrze i wosku pszczelim wiedzieć należy. Cz. 1. „Pasieka” 2009, nr 4, 42–45.

[6] - Jojczyk A., Jasiński Z.: Pszczoły robotnice w rodzinie pszczelej. Pszczelarstwo 2006, nr 4, 2–3.

[7] - Tichonov A.I., Jawtuszenko S.W., Aczułow I. i in.: O woskie, wydielennom iż propolisa. Pszczełowodstwo 1985, nr 4, 30-31.

1.2. Wytwarzanie wosku przez pszczoły

Pszczoły miodne (Apis mellifera L.) budują gniazda z czystego wosku. Jest on wydzieliną gruczołów woskowych pszczół robotnic. Trutnie i matki pszczele tych gruczołów nie mają.

Wosk powstaje w gruczołach, które zlokalizowane są w brzusznych segmentach pszczoły, zwanych sternitami. Gruczoły te leżą parami na czwartym, piątym, szóstym i siódmym sternicie odwłoka. Stanowią je komórki wydzielnicze zbudowane z przekształconych komórek nabłonka. Pokryte bezbarwną kutikulą tworzą gładkie powierzchnie, określone jako lusterka woskowe.

Wosk jest wydzielany tak, że pierwsza warstwa stygnie na powietrzu, podczas gdy kolejna wydzielana partia ją wypycha. Dlatego łuseczki woskowe są długie i wystają z kieszonek. Ponieważ owad nieustannie się porusza, sprawiając, że wosk zakrzepły ślizga się po płynnym, łuseczki woskowe mają nieregularny kształt – przyp. red..

Źródło: Anatomia i fizjologia pszczoły miodnej (A. Strachecka, M. Walerowicz)

Gruczoły wydzielające wosk znajdują się pod lusterkami woskowymi. Komórki gruczołowe łączą się z lusterkiem poprzez wiązki kanalików. Mają one także połączenie z komórkami ciała tłuszczowego pszczoły, złożonego z enocytów i trofocytów Nabłonek wydzielniczy ma również kontakt z odgałęzieniami tchawek oraz hemolimfą owadów.

Uważa się, że enocyty są głównym dostawcą niezbędnych do powstawania wosku węglowodorów i kwasów tłuszczowych, natomiast trofocyty dostarczają głównych składników tego produktu, a mianowicie estrów kwasów tłuszczowych. W systemie licznych kanalików dochodzi przypuszczalnie do ostatecznej syntezy wosku. W płynnej postaci jest on następnie dostarczany na powierzchnię lusterek woskowych.

Pszczoły wydzielają wosk przeważnie od 10 do 18 dnia życia. Stwierdzono jednak, że proces ten w razie potrzeby może zachodzić u nich już od 2 dnia i trwać do 30 dnia życia.

Pszczoły robotnice (woszczarki) wydzielają wosk dzięki pracy zespołu pszczół, które łączą się ze sobą w kierunku od górnej przestrzeni gniazda do dolnej (Fot. 12). W ten sposób pszczoły woszczarki tworzą wieloogniwowe wiszące łańcuchy, w obrębie których tracą mniej ciepła. Prowadzi to do podwyższenia temperatury ciała pszczół i oddania ciepła do otoczenia, a także ogrzania plastrów z zapasem. Jednak woszczarki nie zawsze tworzą łańcuchy – bywa, że wypacają wosk, stojąc i podnosząc odwłok.

Po wypoceniu płytki woskowej pszczoła wyjmuje ją z kieszonki woskowej za pomocą drugiej pary odnóży, po czym żuwaczkami i odnóżami pierwszej pary formuje z niej kuleczkę, którą przylepia do plastra. Obróbka lusterka woskowego przez pszczołę trwa ok. 4 minut.

Wytwarzanie wosku jest procesem energochłonnym i do wydzielenia 1 kg tego produktu pszczoły zużywają od 3,5 do 3,8 kg miodu. Ponadto jeśli pszczoła spożyje 2–40 mg obnóży pyłkowych, to wspólnie rodzina wytworzy ponad 700 mg plastra.

Na proces wytwarzania wosku przez pszczoły mają wpływ zarówno czynniki zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Wśród czynników zewnętrznych do wydzielania wosku najbardziej pobudza pszczoły stały dopływ nektaru oraz temperatura w granicach 34–37°C. Do czynników pobudzających wydzielanie wosku zalicza się także obecność czerwiącej matki pszczelej oraz obfitość napływającego do gniazda pyłku. Okazało się ponadto, że najwięcej wosku wytwarzają pszczoły w godzinach popołudniowych, a najmniej w godzinach nocnych.

W ciągu całego sezonu, w sprzyjających warunkach, rodzina pszczela może wytworzyć 1–3 kg wosku.

Literatura:

[1] - Dobrovoda I.: Vcelie produkty a zdravie. Wyd. Priroda, Bratislava 1986, 131–141.

[2] - Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. PWRiL, Warszawa 1988, 130–157.

[3] - Siuda M., Bratkowski J., Wilde J.: Biologiczne podstawy produkcji wosku. VIII Krajowa Naukowo-Techniczna Konferencja Pszczelarska, Częstochowa 2002; 7–16.

[4] - Wyzner K.: Pozyskiwanie i zagospodarowanie wosku pszczelego. Pszczelarstwo 2003, nr 1, 7–8.

[5] - Bąk B., Siuda M., Wilde J.: Wosk pszczołowatych, „Pasieka” 2004, nr 1, 56–60.

[6] - Trzybiński S.: Wosk niechciany ale ważny. „Pszczelarstwo” 2005, nr 10, 18–19.

[7] - Jojczyk A., Jasiński Z.: Pszczoły robotnice w rodzinie pszczelej. „”Pszczelarstwo 2006, nr 4, 2–3.

[8] - Czekońska K.: Wszystko co o plastrze i wosku pszczelim wiedzieć należy. Cz. 1. „Pasieka” 2009, nr 4, 42–45.

[9] - Czekońska K.: Wszystko co o plastrze i wosku pszczelim wiedzieć należy. Cz. 2., „Pasieka” 2009, nr 5, 34–38.

[10] - Korż W. N.: Produkty pszczełowodstwa: mied i wosk. Feniks, Rostow-na-Donu 2013, 188–194.

[11] - Kania A.: Łuseczki woskowe. Powstawanie, charakterystyka, obserwacje dotyczące budowy plastrów. Cz. 1. „Pasieka” 2015, nr 5, 18–23.

[12] - Kania A.: Łuseczki woskowe. Powstawanie, charakterystyka, obserwacje dotyczące budowy plastrów. Cz. 2. „Pasieka” 2015, nr 6, 32–36.

1.3. Jakość surowca woskowego

Podstawowym surowcem przeznaczonym do otrzymywania wosku są plastry pszczele, nazywane także woszczyną lub suszem woskowym. Poza tym wosk pozyskuje się z zasklepu pokrywającego komórki plastra wypełnione miodem lub pierzgą⁵, które określa się również mianem wieczek woskowych, poszycia woskowego. Niewielkie ilości wosku dostarczają też mateczniki oraz narośla woskowe.

Wymieniony surowiec woskowy przed przetopieniem poddaje się ocenie jakościowej. Plastry dziewicze, niewykorzystane jeszcze przez pszczoły do wychowu czerwiu oraz do przechowywania miodu i pierzgi, a także zasklep, mateczniki i narośla woskowe zawierają ponad 90% wosku. Towarzyszą mu związki lotne odpowiedzialne za aromat (zidentyfikowano ok. 48), laktony (ok. 0,6%), składniki pyłku kwiatowego, propolisu i biopierwiastki). Jednak w miarę użytkowania komórek plastra przez pszczoły, tj. pokrywania ich wnętrza warstwą propolisu bez w celach higienizacyjnych (w zależności od przeznaczenia, w ulu pszczoły używają propolisu o różnej zawartości wosku, enzymów i innych domieszek) i przed złożeniem przez matkę jajeczek, a także w miarę wygryzania się kolejnych pokoleń pszczół i pozostawiania przez nie oprzędów i kału oraz resztek magazynowanych w nich produktów pszczelich (miodu i pierzgi) zawartość procentowa wosku w stosunku do zwiększonej masy plastra się obniża. Przy tym plastry przybierają zabarwienie brązowe, a następnie brunatne i czarne, co spowodowane jest zwiększającą się w nich ilością propolisu, pierzgi oraz barwników obecnych w odchodach larw pszczelich [1–9, 11].

Jakość surowca woskowego reguluje Polska Norma – Woszczyna BN-72/9161-02 [10]. Określa ona trzy klasy jakościowe woszczyny, tj.: wyłączonych z produkcji pasiecznej plastrów pszczelich, z których uzyskuje się wosk pszczeli. Podział ten opiera się na barwie, poziomie zanieczyszczeń miodem i pierzgą, zawartości wody (wilgotności) oraz zawartości czystego wosku oznaczonego metodą wytopu.

W klasie II znalazła się woszczyna przeświecająca słabo lub nierównomiernie. Dopuszcza się zawartość pierzgi do 5%, wilgotność do 8% i zawartość wosku 35–52%.

Natomiast do klasy III kwalifikuje się woszczynę nieprzeświecającą o zabarwieniu ciemnobrunatnym lub czarnym. Może ona zawierać do 10% pierzgi. Wilgotność nie powinna być wyższa niż 10%, a zawartość wosku utrzymywać się w granicach 16–35%.

Literatura:

[1] - Dobrovoda I.: Vcelie produkty a zdravie. Wyd. Priroda, Bratislava 1986; 131–141.

[2] - Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. PWRiL, Warszawa 1988; 130–158.

[3] - Bornus L.: ABC mistrza pszczelarza. Wyd. Nauk. Fund. Ochr. Środ. i Gosp. Wodnej, Warszawa 1998; 75–77.

[4] - Złotin A.Z.: Wse o pczełach. Nauk. Dumka, Kiew 1990; 86–89.

[5] - Jośko F.: Przerób wosku. „Pszczelarstwo” 1992, nr 1, 16.

[6] - Skowronek W.: Pszczelnictwo. Pszczelnicze Towarzystwo Naukowe, Puławy 2001; 103–104.

[7] - Trzybiński S.: Współczesna gospodarka pasieczna. Przeds. Wyd. Rzeczpospolita SA, Warszawa 2008; 291–300.

[8] - Bogdanov S.: Beeswax: Production, properties, composition and control. Bee Product Science 2009; 1–17: www.bee-hexagon.net.

[9] - Czekońska K.: Wszystko, co o plastrze i wosku pszczelim wiedzieć należy. Cz. 3. „Pasieka” 2009, nr 6, 38–41.

[10] - Salamon E., Salamon S.: Polskie normy w zakresie surowca woskowego, wosku i węzy. VIII Kraj. Naukowo-Techniczna Konferencja Pszczelarska, Częstochowa 2002; 121–123.

[11] - Kryłow W.N., Agafonow A.W., Kriwcow N.I. i in. Teorija i sriedstwa apiterapii. Moskwa 2007, 212-213.

1.4. Przechowywanie surowca woskowego

Surowiec woskowy, przeznaczony do wytopu wosku, gromadzi się zwykle w czasie wiosennego i jesiennego przeglądu (brakowania) plastrów. Są to najczęściej stare, wielokrotnie wykorzystywane przez pszczoły ciemne lub czarne plastry, a także uszkodzone, o nieprawidłowej budowie, zniekształcone i o zbyt dużej liczbie komórek trutowych. Zbiera się także odsklepiny, mateczniki i dziką zabudowę [1].

Materiał ten przerabiany bywa zwykle w okresie jesiennozimowym i do tego czasu jest on przechowywany w pomieszczeniach pasiecznych, co naraża go na atak różnych szkodników (motyli, chrząszczy, roztoczy i innych stawonogów, a także myszy). Przy dużej wilgotności plastry narażone są na rozwój pleśni [1, 2]. Z tego względu powinny być przechowywane w suchym, przewiewnym miejscu, w szczelnych, skrzyniach, względnie w dobrze zabezpieczonych, trzywarstwowych workach papierowych lub foliowych. W tym celu można też wykorzystać korpusy uli. Jasny susz, pozostawiony w magazynie w okresie późnego lata jest zdecydowanie mniej atrakcyjny dla motylicy. Można wówczas zapobiegawczo odparować kwas octowy (parownik należy umieścić nad ramkami, bo opary kwasu są cięższe od powietrza), który działa owadobójczo.

Dobrym zabezpieczeniem surowca woskowego przed rozwojem barciaków i innych szkodników wosku, a także grzybów pleśniowych, jest siarkowanie przechowalni. Siarkę w ilości 50 g na 1 m³ powietrza spala się w suchym i szczelnie zamkniętym pomieszczeniu [1, 5, 6]. Do tego celu może służyć również kwas octowy 80% lub kwas mrówkowy 85%. Środki te odparowuje się odpowiednio w ilości 200 ml i 80 ml w przeliczeniu na 100 m³ powietrza magazynowego [6].

Za najlepsze rozwiązanie tego problemu uważa się przechowywanie suszu w pomieszczeniach wyposażonych w urządzenia do regulacji temperatury i wilgotności powietrza. W temperaturze niższej od 10°C i wilgotności względnej powietrza mniejszej niż 40%, rozwój wszystkich szkodników wosku i pleśni zostaje zahamowany. W tych warunkach surowiec woskowy może być przechowywany przez wiele miesięcy. Poza tym jest on także skutecznie zabezpieczony przed obcymi zapachami [5].

Literatura:

[1] - Rybak-Chmielewska H., Szczęsna T., Chmielewski [w:] Wosk pszczeli – aktualne wiadomości. „Pszczelarstwo” 1997, nr 12; 6–7.

[2] - Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. PWRiL, Warszawa 1988; 130–158.

[3] - Plewa J.: Czy pozyskiwać wosk? „Pszczelarstwo” 1999, nr 11; 18–19.

[4] - Dobrovoda I.: Vcelie produkty a zdravie. Wyd. Priroda, Bratislava, 1986; 131–141.

[5] - Trzybiński S.: Współczesna gospodarka pasieczna. Przeds. Wyd. Rzeczpospolita SA, Warszawa 2008; 291–300.

[6] - Bogdanov S.: Beeswax: Production, properties, composition and control. Bee Product Science 2009: 1–17;
www.bee-hexagon.net

1.5. Sposoby otrzymywania wosku

Do pozyskiwania wosku służy wiele metod. Można go otrzymywać na sucho za pomocą topiarek słonecznych i elektrycznych. Proces ten może być także prowadzony na mokro. W tym celu używa się topiarek parowych ogrzewanych energią elektryczną lub gazem, a także zachodzi on na drodze długotrwałego moczenia i rozgrzewania surowca, a następnie jego wytłaczania w prasach lub odwirowania w specjalnych urządzeniach [1-9]. Do otrzymywania wosku stosuje się również procesy ekstrakcyjne oraz ogrzewanie w piecach mikrofalowych [1, 2, 10–12].

Wosk pozyskiwany w pasiekach nosi nazwę wosku pasiecznego, a otrzymywany w zakładach przetwórczych określany jest mianem wosku produkcyjnego [1, 2, 4, 5].

Na mniejszą skalę wosk przetapia się w topiarkach słonecznych (Fot. 16). Są one bardzo cenione przez pszczelarzy ze względu na prostą obsługę i niskie koszty eksploatacji.

Pozostałości po wytopieniu wosku nazywane są zboinami. Zawierają one jeszcze do 50% wosku i w celu jego wydobycia stosuje się inne metody, m.in. wytłaczanie namoczonego wcześniej i rozgotowanego wosku ze zboin za pomocą pras oraz na drodze ekstrakcji rozpuszczalnikami organicznymi [2].

Topiarka elektryczna różni się od topiarki słonecznej tym, że jest zasilana prądem. Pod płytą do topienia znajdują się spirale grzewcze [6]. Urządzenia można używać przez cały rok. Dość popularne są także topiarki elektryczne wyposażone w prasę. Woszczynę umieszcza się na dolnej perforowanej płycie ogrzewanej elektrycznie. Po wytopieniu wosku, jego resztki wytłacza się z woszczyny przy użyciu górnej płyty, uruchamianej za pomocą śruby dociskającej. Przy jej użyciu można pozyskiwać także wosk zgromadzony w zboinach [4]. Przy wykorzystaniu topiarek tego typu należy jednak uwzględnić koszt energii elektrycznej.

W pasiekach dość szeroko stosowane są również do wytapiania wosku topiarki parowe (fot. 17). W tego typu sprzętach para wodna wytwarzana jest w wytwornicach, które znajdują się wewnątrz lub na zewnątrz urządzenia. Surowiec woskowy umieszcza się w specjalnym koszu, gdzie pod wpływem pary wodnej stopniowo się wytapia, a wosk gromadzi w dolnej części urządzenia, skąd można go zlać przez specjalny zawór. Stamtąd trafia do odstojnika w kształcie odwróconego stożka wypełnionego wodą, gdzie pozostaje aż do zastygnięcia. Następnie wosk usuwa się z odstojnika po jego odwróceniu.

Warto dodać, że aby wosk nie przywierał do ścianek naczynia i nie pękał, zaleca się smarowanie jego wnętrza syropem cukrowym w stosunku 1 : 1 [13]. Inny sposób zapobiegania przylegania wosku do ścianek naczynia oraz pękania surowca w trakcie stygnięcia polega na dodawaniu do wody w naczyniu, do którego ścieka roztopiony wosk, kwasu cytrynowego w ilości 1 g/l wody [14].

Zboiny co pewien czas wyjmuje się z topiarki parowej i przeznacza do wytopu resztek wosku za pomocą długotrwałego moczenia oraz rozgotowywania w wodzie, a następnie wytłaczania lub odwirowania [1–3, 5–8, 13, 15–17]. Moczenie trwa zwykle 1–2 doby w wodzie deszczowej lub przegotowanej, a na końcu surowiec przemywa się ciepłą wodą w celu usunięcia oprzędów, wydalin larw i resztek pierzgi. Tak przygotowany surowiec woskowy zagotowuje się w wodzie i poddaje tłoczeniu w prasie, ewentualnie odwirowuje w specjalnym urządzeniu, po uprzednim umieszczeniu go w worku jutowym [1, 2, 6, 11, 13–15].

Do pozyskiwania wosku z zasklepu z dużą wydajnością nadaje się metoda ogrzewania go w kuchence mikrofalowej [12]. Sposób ten pozwala na otrzymanie wosku nawet z zasklepu zanieczyszczonego w znacznym stopniu miodem (zwykle patokę usuwa się przed wytapianiem w kąpieli wodnej, a następnie surowiec dokładnie suszy). Zasklep umieszcza się w szklanym naczyniu w kuchence mikrofalowej i po zakończeniu procesu całość pozostawia do ochłodzenia w temperaturze niższej od 35°C. Wówczas zastygły wosk (znajdujący się w górnej warstwie) można łatwo oddzielić od miodu (który pozostanie w dolnej warstwie). Co istotne, otrzymany wosk jest stosunkowo czysty i nie wymaga dalszych zabiegów oczyszczających [12].

Wosk można również wydobyć z propolisu. Jednym ze sposobów wydzielenia go jest ekstrakcja propolisu z 95 proc. alkoholem etylowym w aparacie Soxletha przez 6 godzin. Uzyskany wosk odznacza się wysoką jakością, tj. wyższą o ok. 20% zawartością estrów kwasów tłuszczowych i dwukrotnie niższą liczbą kwasową w porównaniu z woskiem otrzymanym z plastrów. W jego składzie znajduje się średnio 77,7% estrów kwasów tłuszczowych i średnio 15,9% węglowodorów [17, 18].

Literatura:

[1] - Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. PWRiL, Warszawa 1988; 130–158.

[2] - Bornus L. (red.): Encyklopedia pszczelarska PWRiL, Warszawa 1989; 162–163, 249, 255.

[3] - Anufriew M.G.: Czoroszyj wosk iż starych sotow. Pczełowodstwo 1995, nr 1, 56.

[4] - Salamon S.: Sprzęt do wytapiania wosku pszczelego i wyrobu węzy. VIII Kraj. Naukowo-Techniczna Konferencja Pszczelarska, Częstochowa 2002; 49–53.

[5] - Trzybiński S.: Współczesna gospodarka pasieczna. Przeds. Wyd. Rzeczpospolita SA, Warszawa 2008, 294–296.

[6] - Oberrisser W.: Miód, propolis, pyłek, wosk. Ofic. Wyd. Multico, Warszawa 2009; 50–61.

[7] - Molęda A.: Praktyczna metoda wytopu woszczyny i dezynfekcji ramek. „Pasieka” 2018, nr 5; 14–18.

[8] - Bogdanov S.: Beeswax: production, properties, composition and control. Bee Product Science 2009; 1–17: www.bee-hexagon.net.

[9] - Gekeler W.: Pszczoły. Poradnik hodowcy. Wyd. RM, Warszawa 2007; 119–120.

[10] - Kirjanow J.N., Repnikova Repnikova L.W.: Ekstrakcja woska iż woskowogo syrja. XXXIV Nauk. Konf. Pszczel. Puławy 1997; 93.

[11] - Filippow R.L.: Nowyje sposoby wytopki woska. Pczełowodstwo 1983, nr 9; 29–30.

[12] - Dunajewa T.J.: Fokin A.N.: Piererabotka zabrusa w mikrowołnowoj pieczi. Pczełowodstwo 2011, nr 8; 54–56.

[13] - Karwan D.: Wosk pszczeli. Pszczelarstwo 2018, Nr 10, 21–24.

[14] - Ścięgosz P.: Poprawiajmy jakość wosku. „Pszczelarstwo” 1996, nr 4; 15.

[15] - Szemietkow M.F., Szapiro D.K., Danusewicz I.K.: Produkty pczełowodstwa i zdorowie czełowieka. Wyd. Uradżaj, Minsk 1987; 53–58.

[16] - Meged A.G., Poliszczuk W.P.: Pczełowodstwo. Wyd. Wyszcza Szkoła, Kiew 1990; 197–203.

[17] - Dobrovoda I.: Vcelie produkty a zdravie. Wyd. Priroda, Bratislava 1986; 131–141.

[18] - Negri G., Marcucci M.C., Salatino A. i in. Hydrocarbons and monoesters of propolis waxes from Brasil. Apidologie 1998, 29, 305–314.

[19] - Tichonow A.I., Jawtuszenko S.W., Acziłow I, Jarnych T.G.: O woskie wydielennom iz propolisa. Pczełowodstwo 1985, nr 4, 30-31.

1.6. Oczyszczanie wosku

Wosk pszczeli po wytopieniu zawiera cząstki stałe o różnej wielkości, od mikroskopijnych po duże, dobrze widoczne gołym okiem. Do usuwania tych zanieczyszczeń stosuje się zarówno metody mechaniczne, jak i chemiczne. Na mniejszą skalę prowadzi się oczyszczanie wosku w pasiekach, na większą w zakładach przetwórczych.

Pszczelarze wosk pasieczny oczyszczają poprzez klarowanie. Proces ten polega na utrzymywaniu wosku przez długi czas w stanie płynnym, aby lżejsze zanieczyszczenia wypłynęły na powierzchnię, a cięższe opadły na dno [1, 2]. Do ważnych elementów procesu klarowania zalicza się: czystość wody, stosunek wody do wosku oraz czas stygnięcia wosku. Woda używana do klarowania musi być pozbawiona jonów metali. Dlatego najlepsza jest deszczowa, przegotowana lub destylowana. Jej ilość w stosunku do wosku nie powinna być mniejsza niż 30% [3], a najlepiej, by wynosiła 10 : 1 [4].

W wyniku powyższych zabiegów otrzymuje się sklarowany wosk w postaci krążka, z którego należy jeszcze usunąć zanieczyszczenia (Fot. 18). Gromadzą się one w postaci miękkiego osadu na jego spodniej stronie, skąd usuwane są mechanicznie za pomocą noża lub dłutka [1–5].

W celu uzyskania bardzo czystego wosku zaleca się kolejne zabiegi klarowania [2, 3]. Po czwartym klarowaniu na spodzie krążka ilość zanieczyszczeń jest już znikoma (osad o grubości 2–3 mm). Na tym etapie czystość produktu osiąga bardzo wysoki poziom [3].

Literatura:

[1] - Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. PWRiL, Warszawa 1988; 130–158.

[2] - Trzybiński S.: Współczesna gospodarka pasieczna. Przeds. Wyd. Rzeczpospolita SA, Warszawa 2008; 294–296.

[3] - Grobelny P.: Wosk – pozyskiwanie, klarowanie, produkcja węzy. „Pasieka” 2015, nr 6; 8–10.

[4] - Oberrisser W.: Miód, propolis, pyłek, wosk. Ofic. Wyd. Multico, Warszawa 2009; 50–73.

[5] - Bornus L.: ABC mistrza pszczelarza. Wyd. Nar. Fund. Ochr. Środ. i Gosp. Wodn., Warszawa 1998; 75–77.

[6] - Bogdanov S.: Beeswax: production, properties, composition and control. Bee Product Science 2009; 1–17: www.bee-hexagon.net.

[7] - Jośko F.: Przerób wosku. „Pszczelarstwo” 1992, Nr 11; 16.

1.7. Wybielanie wosku

W celu polepszenia jakości wosku ciemnego wytapianego z plastrów wielokrotnie wykorzystywanych przez pszczoły do wychowywania nowych pokoleń,, poddaje się procesowi wybielania.

Naturalna metoda bielenia polega na umieszczaniu wosku na słońcu. Rozdrobniony wosk, w postaci strużyn, rozkłada się na kawałku tkaniny i wystawia na działanie promieni słonecznych w zacisznym i czystym miejscu. Można także wylewać roztopiony wosk w cienkich warstwach na duże płyty metalowe. Po rozjaśnieniu warstwy górnej, wosk wytapia się z tkaniny lub zbiera z metalowych płyt, przetapia i ponownie poddaje działaniu promieni słonecznych. Zabieg ten powtarza się aż do uzyskania produktu o jasnej barwie. Pokrapianie wosku wodą przyspiesza ten proces. Bielenie na słońcu trwa od kilku dni do 7 tygodni [1–5].

Do chemicznego bielenia wosku używa się wielu substancji utleniających. Najczęściej do tego celu służy nadtlenek wodoru (H₂O₂). Istnieje dużo sposobów bielenia tym środkiem. Trzydziestoprocentowy roztwór nadtlenku wodoru nosi nazwę perhydrolu. Do 1 kg upłynnionego wosku o temp. 100°C dodaje się 3–5 ml perhydrolu i po dokładnym wymieszaniu pozostawia do ostygnięcia [5, 6]. Niewielką ilość tego środka można dodać do wosku i utrzymywać w o temperaturze 65–70°C, i mieszając przez 30–45 minut [4].

Należy jednak zaznaczyć, że proces bielenia wosku pszczelego za pomocą silnych środków utleniających powoduje rozkład wielu substancji biologicznie aktywnych. Dlatego wybielony wosk stosowany jest głównie w przemyśle farmaceutycznym jako emulgator przy wyrobie plastrów, maści i kremów, w kosmetyce, przemyśle spożywczym, sztukach pięknych, w stomatologii i w innych dziedzinach życia (Fot. 19.). W pszczelarstwie (węza) oraz w lecznictwie stosowany jest wyłącznie wosk żółty.

1 - W nawiasach kwadratowych znajdują się odnośniki do pozycji w spisie literatury na końcu rozdziału – przyp. red.

2 - Matecznik – to wydłużona komórka w plastrze pszczelim, w której rozwija się matka pszczela.

3 - Propolis zazwyczaj składa się w ok. 70 proc. z substancji balsamicznych i ok. 30 proc. z wosku. Substancje balsamiczne pobierane są z pąków kwiatowych lub liściowych, jak również z żywic, tłuszczów i innych wydzielin chroniących rośliny przed infekcjami. Robotnice transportują je w koszyczkach znajdujących się na trzeciej parze odnóży – przyp red.

4 - Innym rodzajem czerwiu jest natomiast tzw. czerw garbaty, który powstaje, kiedy strutowiała matka lub pszczoły trutówki złożą jajeczka do komórki pszczelej, która – jak wspomniano w tekście głównym – ma mniejsze wymiary. Poczwarki nie mieszczą się w zbyt ciasnych komórkach, co wymusza utworzenie jeszcze bardziej wypukłego zasklepu – przyp. red.

5 - Pierzga przeznaczona do przechowania na okres zimowy jest zalewana miodem, a następnie zasklepiana przez pszczoły.

Literatura:

[1] - Gumowska I.: Pszczoły i ludzie. Wyd. Watra, Warszawa 1987; 101–102.

[2] - Bornus L.: ABC mistrza pszczelarza. Wyd. Nar. Fund. Ochr. Środ. i Gosp. Wodn., Warszawa 1998; 75–77.

[3] - Szemietkow M.F., Szapiro D.K., Danusewicz I.K.: Produkty pczełowodstwa i zdorowie czełowieka. Wyd. Uradżaj, Minsk 1987; 53–58.

[4] - Wilde J., Gabruś J.: Wytapianie, zagospodarowanie i zastosowanie wosku pszczelego w pszczelarstwie. VIII Kraj. Nauk.-Techn. Konf. Pszczel., Częstochowa 2002; 44–48.

[5] - Bogdanov S.: Beeswax: production, properties, composition and control. Bee Product Science 2009; 1–17: www.bee-hexagon.net.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"