Z artykułu dowiesz się m.in.:

• z jakich materiałów wykonywane są tradycyjne ule irańskie;
• czy tego typu ule mają możliwość rozbudowy gniazda;
• czy w Iranie są pszczoły utrzymywane w barciach.

Pszczelarstwo w Iranie, cz. 3.

Z poprzedniej części artykułu można się dowiedzieć, dlaczego przez wieki pszczoły według zaratusztarianizmu były postrzegane jako złe oraz jak ten obraz się kształtował i zmieniał przez wieki oraz jak te owady zostały przedstawione w Koranie. Tym razem autor opisał, jakie tradycyjne typy uli były wykorzystywane w Iranie.

Jednak najciekawszymi z punktu widzenia pszczelarza są skromne przykłady sztuki ludowej Iranu – tradycyjne ule. W trakcie stuleci wyewoluowały różne rodzaje tych konstrukcji i są one wykorzystywane do dzisiaj. Wpływało na to położenie danego regionu bądź społeczności trudniącej się pszczelarstwem na terenie Wyżyny Irańskiej, panujące tam warunki klimatyczne, występowanie bądź brak różnych surowców do budowy pasiek i lokalne ośrodki rękodzielnicze.

Tradycyjne ule można podzielić na ceramiczne (wykonywane z gotowych dzbanów, których przeznaczenie pierwotne było zupełnie inne, bądź lepione z gliny i wypalane z myślą o hodowaniu w nich pszczół), gliniane (robione z gliny bądź mieszanki gliny z błotem, krowimi odchodami czy sieczką słomianą i suszone na słońcu), koszykowe lub wyplatane (głównie wyrabiane z wikliny, czasem pokrywane dodatkową warstwą izolacyjną), barcie (wydrążone pnie drzew), ule z klepek drewnianych i ze skrzynek (np. po owocach lub nawet z wydrążonych i wysuszonych dyń).

Ule ceramiczne są jednymi z dwóch unikalnych dla Iranu typów uli. Najszerzej rozpowszechnione są w ostanie Kurdystan (prowincja w zachodnim Iranie ze stolicą w Sanadadżu), Kermanszah (zachodnia część Iranu, Góry Zagros) i Hamadan (również zachodnia część Iranu, około 400 km na południowy zachód od Teheranu).

Ich najciekawszym wariantem są ule ceramiczne zwane sanandażyckimi (wystepujące w okolicach Sanandadżu). Wykonywane są z dzbanów od wieków tradycyjnie wykorzystywanych na obszarach wiejskich Kurdystanu jako pojemniki do transportowania i przechowywania wody.

Naczynia te składają się z szerokiego i pękatego brzuśca o średnicy od 30 do 35 cm, który zwężając się ku górze, przechodzi w szyjkę z wylewem o średnicy ok. 10 cm. Mają również uchwyt w formie ucha. Na pasieczysku są układane bezpośrednio na ziemi, wsparte na cegłach lub kamieniach. Pszczelarze czasami budują dopasowane do nich specjalne drewniane stojaki. Ule ceramiczne tak jak wszystkie inne tradycyjne ule irańskie ustawiane są horyzontalnie.

Prostym urządzeniem umożliwiającym zwiększenie objętości gniazda jest drewniana dostawka¹, czyli niewielki, drewniany pojemnik dołączany do tylnej części dzbana. Ma ona zazwyczaj kształt cylindryczny o długości od ok. 35 do 40 cm. U szczytu sezonu pojawia się potrzeba dodania nawet trzech dostawek. Jeden dostawiany segment tego typu może pomieścić od dwóch do trzech kilogramów miodu.

W Hamedanie dzbany używane w gospodarce pasiecznej mają rozmiar około 1,5 razy większy niż dzbany z Sanandadżu. Wlew naczynia ma ok. 10 cm, przechodzi w cylindryczną część centralną o gruszkowatym kształcie, która zwęża się ku dołowi. Co ciekawe, w tym wypadku, dzbany te wyrabiane są z gliny z przeznaczeniem na ul. Są one identyczne lub bardzo podobne do tradycyjnych naczyń używanych do produkcji wina i octu. Front hamedańskich uli ze względu na sporą średnicę jest zamykany w trakcie tworzenia naczynia na stałe dyskiem zaopatrzonym w niewielki otwór. Co więcej, lepione są one od razu bez dna, żeby ułatwić pszczelarzom zaglądanie do gniazda. Ule tego typu różnią się między sobą wielkością, ale i tak zwykle są większe niż te używane w Kurdystanie. Umieszczane są na pasieczysku w pozycji horyzontalnej. Ule z Kermanszahu są także tworzone od początku przez garncarzy z myślą o tym, że zamieszkiwały będą w nich pszczoły. Mają o wiele większą objętość od naczyń wykorzystywanych w Kurdystanie – są nawet dwa razy większe. Ich wlot jest bardzo wąski (od 2 do 3 cm), przechodzący w cylindryczną część główną niezwężającą się ku dołowi. Ich korpus ma średnicę od 55 do 65 cm. Ich objętość jest mniej więcej dwa razy taka jak niewielkich uli ceramicznych z Sanandadżu. Dzięki temu nawet u szczytu sezonu nie zachodzi potrzeba dodawania z tyłu ula dostawki. Miodobranie przeprowadza się po odjęciu ruchomego denka. Materiałem wykorzystywanym do wyrobu tych uli jest sama glina lub z dodatkiem krowiego łajna i błota. Lepione są od razu bez dna i wypalane.

Drugim typem ula unikalnego dla irańskiego pszczelarstwa jest ul koszykowy lub innymi słowy wyplatany. Najpopularniej występują w Azarbejdżanie Wschodnim, który uznawany jest za jeden z głównych ośrodków irańskiego rękodzieła. Można zobaczyć je także w pasiekach w Hamedanie oraz okolicach miasta Borudżerd w prowincji Lorestan, które również znane są ze swoich tradycji rzemiosła plecionkarskiego. Ule te powszechnie stosowane są również w ostanie Kurdystan na równi z ulami ceramicznymi.

Wszystkie rodzaje tych uli plecione są przez pszczelarzy najczęściej z wici wierzby. Większość z nich cechuje się cylindrycznym kształtem, a ich front i tył mają taką samą średnicę. Są spore – mierzą ok. 100 cm długości.

Wyróżnia się kilka podrodzajów uli plecionych. Pierwszym i najmniejszym z nich jest ul koszykowy sanandadżycki spotykany jedynie w ostanie Kurdystan. Ma bardzo wąski wlot przypominający szyjkę butelki o średnicy od 2 do 3 cm, dalej przechodzi w cylindryczną część główną niezwężającą się ku dołowi. Szerokie, odejmowane dno umożliwia wygodny dostęp do gniazda. Ule tego typu ustawiane są na pasieczysku w pozycji horyzontalnej. Podobnie jak ule ceramiczne kładzione są na cegłach lub kamieniach – raczej nie budowano dla nich specjalnych stelaży.

Wymienione we wszystkich częściach artykułu aspekty pszczelarstwa w Iranie są tylko garstką informacji. Zgromadzenie ich wszystkich wydaje się niemożliwe. Żeby to zrobić, należałoby przeanalizować tysiące lat, kiedy to zwykli mieszkańcy tej części świata trudnili się hodowlą pszczół, kiedy myśliciele poświęcali im czas, a najwybitniejsi poeci i pisarze inspirowali się ich życiem. Możliwe jednak, że żeby zrozumieć relację Irańczyków z tymi owadami, wystarczy wiedza, że zostały one przedstawione jako przykład do naśladowania w Koranie, będącym dla wielu z nich głównym życiowym drogowskazem.

Wszystkie czarno-białe fotografie wykorzystane w artykule pochodzą z broszury Kanduha-je bumi Iran wa targh-e enteghal-e anha be kanduha-je dżadid (Rodzime ule pszczele Iranu i sposób ich wymiany na ule nowoczesne): ‘A. Komeili, M. S. Mosaddegh, S. Tizgari, Edare-je Kol Keszawarzi-je Lorestan, Edare-je Tarwidż, Iran 1981

Radosław Rasiński
iranista, pszczelarz amator i pracownik Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

1 - Dostawka to termin wymyślony przeze mnie na potrzeby tej pracy. W ulach o ustandaryzowanych wymiarach stosuje się nadstawki umieszczane w górnej części ula lub jako dodatkowy korpus. Dostawka jest określeniem obrazującym sposób jej użycia w rodzimych ulach perskich.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"