Z artykułu dowiesz się m.in.:

• dlaczego w XVIII i XIX w. siedliska marginalne postrzegano jako niekorzystne;
• czym różni się tradycyjna miedza od pasów kwietnych;
• jak założyć nowoczesną miedzę kwiatową i jakie warunki należy spełnić, aby otrzymać na to dofinansowanie.

Nowoczesna miedza kwiatowa – dla nas i dla pszczół

Pasy kwietne (miedze kwiatowe, ang. wildflower strips, floral plantings) to oparte na przyrodzie rozwiązanie (ang. nature based solution, NBS) mają przywrócić rolnikom i leśnikom wiele usług ekosystemowych, utraconych w wielkoobszarowym rolnictwie przemysłowym. Nowoczesna miedza kwiatowa stanowić ma: ostoję zwierzęcych sprzymierzeńców farmera, pułapkę na szkodniki plonów, składnik zielonej retencji wody, ponadto filtr chroniący rowy przed spływem środków ochrony roślin oraz nadmiaru nawozów z pól.

Od miedz i czyżni do pasów kwietnych

Między lasem a polem ornym, między warzywnikiem a pastwiskiem czy między łąką kośną a rzeką, wreszcie między gospodarstwami dwóch różnych właścicieli od początków rolnictwa wykształcały się specyficzne środowiska – siedliska marginalne – o wybitnie przejściowej (ekotonowej) naturze. Tworzono tam nieutwardzone, trawiaste drogi dojazdowe: miedze. Pozostawiano resztki drzew i krzewów w postaci czyżni¹ jako remizy dla drobnej zwierzyny łownej albo resztki szuwarów i oczeretów jako tarliska ryb. Niekiedy sadzono żywopłoty lub szpalery drzew. W XVIII i XIX w., gdy kształtowały się nowoczesne nauki rolnicze i leśne, oparte o chemię i biologię, dominowało przekonanie o szkodliwym wpływie tychże siedlisk marginalnych na gospodarkę rolną. Widziano w nich przede wszystkim rozsadniki patogenów, szkodników zwierzęcych oraz chwastów, zagrażających plonom, trzodzie i samym rolnikom. Szczególnym zagrożeniem miało być ewolucyjne (biologiczne) pokrewieństwo pewnych gatunków segetalnych i ruderalnych z ich uprawnymi kuzynami np.:

• zbóż (zwłaszcza pszenic i żyta) z perzem i kozieńcem;
• warzyw i oleistych kapustowatych ze świrzepą (łopuchą) czy kapustą sitowatą;
• uprawnych sałat i cykorii z dziką cykorią podróżnikiem czy sałatą kompasową;
• ziemniaków i pomidorów z dzikimi psiankami, lulkiem czarnym i bieluniem;
• jabłoni i gruszy z głogami i jarzębiną;
• śliw, moreli i brzoskwiń z tarniną.

Chwastowi krewni mieli stanowić najbogatszy rezerwuar wirusów, grzybów i drobnych zwierząt, szkodliwych dla plonów. W niektórych przypadkach także się z nimi krzyżowały, dając roje mieszańców odpornych na pestycydy, o obniżonych walorach użytkowych.

Miedza tradycyjna a nowoczesny pas kwietny

Znane nam wszystkim miedze Polski i krajów sąsiednich użytkuje się na wiele sposobów m.in. jako plac postojowy maszyn rolniczych i samochodów osobowych, nieutwardzone trasy dojazdowe, niestety także dzikie wysypiska śmieci i gruzu. Rolnicy opryskują je pestycydami o szerokim spektrum działania, koszą, karczują z krzewów, a nawet wypalają na przedwiośniu pomimo obowiązujących od dekad zakazów. Zdarzają się tu polowania, niekiedy o charakterze kłusowniczym. Ponadto dla części naszych farmerów miedza jako swego rodzaju wąskie pastwisko wymaga dosiewu wysokowydajnych pastewnych traw i bobowatych, ew. także nawożenia. Z kolei pszczelarze wzbogacają niekiedy bazę pożytkową swoich miedz dosiewając, a przynajmniej chroniąc, łany obcych gatunków nawłoci („mimoz”), przegorzanów, astrów nowoangielskich i nowobelgijskich („marcinków”), topinambura, tudzież trojeści amerykańskiej.

Tego typu działania na pasach kwietnych są jednak zakazane albo chociaż mocno ograniczone prawodawstwem unijnym oraz krajowym. Warunkiem koniecznym uzyskania dopłat na nowoczesne miedze kwiatowe będzie przestrzeganie zakazów:

Jednoroczne i dwuletnie rośliny uprawne na krótkotrwałe pasy kwietne to:

• odmiany regionalne i (lub) amatorskie roślin uprawnych, zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Odmian;
• pozostałe gatunki, utrwalone mieszańce oraz odmiany roślin zagrożonych w Unii Europejskiej, w tym Polsce, erozją genetyczną (ang. minor crops, underutilised crops): pszenice: płaskurka i samopsza, żyto krzyca, lnicznik siewny („rydz, lnianka”), nostrzyk biały, lędźwian siewny, przelot pospolity, soczewica, pasternak oraz gryka.

[Rozporządzenie 2023].

Rośliny pożytkowe, zalecane do siewu na trwałych pasach kwietnych

Urzędowy „Wykaz gatunków roślin, do wyboru do mieszanek, na potrzeby zakładania pasów kwietnych w ramach wariantu «Wieloletnie pasy kwietne» Bioróżnorodność na gruntach ornych PS WPR 2023-2027” podaje cały szereg roślin miododajnych znanych polskim pszczelarzom. Znajdują się wśród nich m.in.:

Oprócz gatunków przydatnych pszczole miodnej nie brak tu ziół ważnych dla dzikich zapylaczy oraz parazytoidów jak: babka zwyczajna (ważna m.in. dla bzygowatych), barszcz zwyczajny (wykorzystywany przez chrząszcze i muchówki), jasieniec piaskowy (kluczowy dla pewnych samotnic np.: pszczolinek), jasnoty (uwielbiane przez trzmiele), krwiściąg lekarski (niezbędny modraszkom chronionym Dyrektywą Siedliskową), przelot pospolity (istotny dla motyli np.: modraszka malczyka i modraszka dorylasa), mydlnica lekarska, lepnice (bniece) oraz wiesiołek dwuletni (szczególnie ważne dla ciem), szczawie (polny i zwyczajny) oraz wrotycz zwyczajny. Wykazem można się inspirować planując przyszłe działania kompensacyjne na rzecz dzikich zapylaczy, o ile zostaną wprowadzone.

Warto zauważyć, że urzędowy wykaz dopuszcza wprowadzanie na obszarach wiejskich gatunków zdolnych do zachwaszczania sąsiednich upraw zbóż albo lnu np.: bławatka, maku polnego, piaskowego i wątpliwego; jak również paru gatunków niepożądanych na współczesnych łąkach kośnych i pastwiskach np.: koniczyny polnej, czosnku winnicowego oraz bnieców [Podyma 2023, Rozporządzenie 2023].

Gatunki niepożądane na wieloletnich pasach kwietnych

Ustawodawca zakazuje podsiewania na miedzach kwiatowych rodzimych gatunków ekspansywnych, a przede wszystkim inwazyjnych gatunków obcych. Do pierwszej kategorii zaliczył – spośród ziół miododajnych – trybulę leśną. Do tej ostatniej kategorii zalicza się nieco wciąż lubianych w Polsce roślin pożytkowych jak trojeść amerykańską, rdestowce, rutwicę wschodnią, obce nawłocie (wąskolistną, kanadyjską oraz późną), rudbekię nagą, kolczurkę klapowaną, obce kaukaskie barszcze (Mantegazziego, Sosnowskiego i perski), tudzież niecierpka gruczołowatego (himalajskiego). Jako inwazyjny gatunek obcy na cenzurowanym znalazła się także mało u nas znana doględka nastroszona. Na przyszłych pasach kwietnych nie będzie też miejsca na drzewa i krzewy obce, nawet jeżeli są ważne dla krajowej produkcji miodu jak robinia, dla zielarstwa jak róża pomarszczona czy biocenotyczne dla leśnictwa jak świdośliwy [Podyma 2023].

Zakładanie pasów kwietnych

Żeby nasza miedza kwiatowa funkcjonowała prawidłowo, a my, abyśmy otrzymali dopłaty z interwencji Ministerstwa Rolnictwa, należy zachować szereg warunków podczas jej zakładania, a potem pielęgnacji. We wprowadzonej w Polsce interwencji rolno-środowisko-klimatycznej „Wieloletnie pasy kwietne”³ nakazuje się zachowanie co najmniej 50 m odległości między pasami wieloletnimi, aby zachować ich wzajemne oddziaływania flory i fauny pasów na plonowania oraz dziką przyrodę. Przyjmuje się, że im pas szerszy, tym trwalszy. Stąd nakaz szerokości po 3–9 m, a sumarycznej powierzchni co najmniej 0,1 ha. Praktyka wskazuje, że im większa szerokość pasa, tym większa trwałość wytworzonych tam fitocenoz. Aby ograniczyć możliwość mimowolnego zniszczenia miedzy kwiatowej podczas prac polowych oraz zredukować tempo wnikania chwastów na tereny uprawne, odradza się łączenie nowo założonych pasów z istniejącymi wcześniej siedliskami marginalnymi w rodzaju miedz, odłogów, kurhanów⁴, żywopłotów, remiz dla zwierzyny czy pasów wiatrochronnych.

Prawidłowy reżim koszenia pasów kwiatowych obejmuje koszenie raz do roku połowy pasa na jesieni, później niż łąk i miedz, ale wcześniej niż szuwarów, gdyż od 1.09 do 31.10 co roku trzeba zostawiać inny fragment pasa nieskoszony. Ustawodawca nakazał postępowanie z sianem analogiczne do pokosów na murawach i ziołoroślach poddawanych zabiegom ochrony czynnej w parkach narodowych i rezerwatach oraz do pielęgnacji łąk miejskich, tj.: zostawienie biomasy do dwóch tygodni celem dojrzenia i rozsiania się nasion, a potem staranne zabranie całości, aby zapobiec rozwojowi grzybów szkodliwych dla rolnictwa oraz przeżyźnieniu siedliska. Preferuje się pokos kosą albo kosiarką listwową, przy zachowaniu minimalnej wysokości ścierniska co najmniej 10–15 cm. Należy unikać koszenia w czasie długotrwałych susz. W razie zdominowania pasa przez gatunki niepożądane dopuszcza się awaryjne, wcześniejsze koszenie niż przed 1 września, jakieś 6–8 tygodni przed właściwym pokosem wraz z natychmiastowym usunięciem pokosu (gdyż zawierał będzie nasiona gatunków niechcianych, jakim nie pozwolimy się osypać i wzejść). Warunkiem formalnym będzie tu uzyskanie pozytywnej opinii doradcy rolnośrodowiskowego, gdyż taki termin niesie ryzyko zniszczenia ostatnich lęgów niektórych ptaków krajobrazu rolniczego albo zaszkodzenia dzikim zapylaczom [Podyma i in. 2020, Podyma 2023].

Adam Kaper
Przyrodnik niezależny, łąkarz miejski

1 - Czyżnie to w szerszym, ludowym znaczeniu wszystkie kolczaste zarośla, złożone z krzewów, typowe dla tradycyjnego krajobrazu Europy Środkowej. W węższym, botanicznym znaczeniu „czyżniami” nazywa się zbiorowisko Rubo fruticosi-Prunetum spinosae, zdominowane przez tarninę, dzikie róże i głogi, jakim czasem towarzyszą: leszczyna, szakłak, jeżyny, trzmieliny, żarnowiec miotlasty lub odroślowe postaci grabu, paklonu i czereśni ptasiej. Czyżnie spotyka się zarówno w miastach, na terenach przemysłowych i wzdłuż torów kolejowych, jak i na wsiach, w miejscach niewykorzystywanych rolniczo np.: jarach, stromych stokach, granicach posesji.

2 - Żywokoły to pędy wierzbowe o grubości 5–10 cm, a długości 1,5–2,4 m, pozyskiwane zimą z wierzb (prócz iwy), wysadzane przez wbicie możliwie głęboko w spulchniony grunt na przedwiośniu (marzec-kwiecień). Żywokołów używa się do zakładania pasów przydrożnych wierzb oraz plantacji energetycznych na stanowiskach o wysokim poziomie wód gruntowych. Tam, gdzie wody jest mniej, stosuje się krótsze od nich i cieńsze sztobry, długie na 30 cm.

3 - Więcej na temat tej interwencji można znaleźć na stronie ministerstwa: https://www.gov.pl/web/rolnictwo/interwencje-rolno-srodowiskowo-klimatyczne. Warto śledzić informacje samodzielnie bezpośrednio na stronie ministerstwa, ponieważ w ostatnim czasie dokonywano sporo zmian i zdarzało się, że dany link przestał być aktywny – przyp. red.

4 - Kurhany (tumulusy) dawne mogiły w kształcie kopców, spotykane w całej Eurazji i Ameryce Płn., w Polsce zwykle kojarzone z Ukrainą. Najsławniejsze polskie kurhany to: Wielkopolskie Piramidy w Małych Łękach, Kopce Wandy i Krakusa w Krakowie, Białogórze koło Zgorzelca, Lewino pod Wejherowem, Rostołty i Kuraszewo w woj. podlaskim oraz Cmentarzysko Jaćwingów pod Suwałkami. W Ukrainie i na Powołżu kurhany stanowią ważną ostoję rodzimej flory i fauny, ale także chwastów i szkodników, pośród przemysłowych upraw kołchozów lub agroholdingów.

Literatura:

Abivardi C. 2008. Flower strips as ecological compensation areas for pest management. p. 1489–1494. In: “Encyclopedia of entomology” (J.L. Capinera, ed.). Springer Science + Business Media.

Aviron S., Herzog F., Klaus I., Schüpbach B., Jean P. 2011. Effects of wildflower strip quality, quantity, and connectivity on butterfly diversity in a Swiss arable landscape. Restoration Ecology 19 (4): 500–508.

Bianchi F.J., Mikos V., Brussard L., Delbaere B., Pulleman M. 2013. Opportunities and limitations for functional agrobiodiversity in the European context. Environmental Science and Technology 27: 223–231.

Dostatny D. Dajdok Z. 2020. (red.) Dzikie Gatunki Pokrewne Roślinom Uprawnym Występujące w Polsce. Lista, Zasoby i Zagrożenia (Crop Wild Relatives Occurring in Poland. Checklist, Resources and Threats). Wyd. Kontekst, Radzików-Poznań.

Haaland C., Gyllin M. 2010. Butterflies and bumblebees in greenways and sown wildflower strips in southern Sweden. Journal of Insect Conservation 14 (2): 125–132.

Jachuła J., Denisow B., Wrzesień M. 2018. Validation of floral food resources for pollinators in agricultural landscape in SE Poland. Journal of the Science of Food and Agriculture, 98(7): 2672-2680.

Jachuła J., Denisow B., Wrzesień M. 2021. Habitat heterogeneity helps to mitigate pollinator nectar sugar deficit and discontinuity in an agricultural landscape. Science of The Total Environment, 782: 146909.

Kowalska J., Antkowiak M., Tymoszuk A. 2023. Effect of Plant Seed Mixture on Overwintering and Floristic Attractiveness of the Flower Strip in Western Poland. Agriculture, 13(2): 467.

Bioróżnorodność na gruntach ornych https://www.gov.pl/web/rolnictwo/interwencje-rolno-srodowiskowo-klimatyczne [dostęp 28.08.2023]

Kujawa K., Bernacki Z., Arczyńska-Chudy E., Janku K., Karg J., Kowalska J., ... Weyssenhoff H. 2018. Flower strips as rarely used in Poland tool for enhancement of Integrated Pest Management in cultivated fields, and for enlargement of biodiversity in agricultural areas. Progress in Plant Protection, 58(2): 115-128.

Kujawa K., Bernacki Z., Kowalska J., Kujawa A., Oleszczuk M., Sienkiewicz P., Sobczyk, D. 2020. Annual wildflower strips as a tool for enhancing functional biodiversity in rye fields in an organic cultivation system. Agronomy, 10(11), 1696.

Podyma K., Sendzielski S., Dworniczak Ł. 2020. Standardy branży architektury krajobrazu Projektowanie, zakładanie i utrzymanie łąk kwietnych. Stowarzyszenie Architektury Krajobrazu, Wrocław, do ściągnięcia ze strony: https://sak.org.pl/standardy-laki-kwietne/ [dostęp 28.08.2023]

Podyma W. 2023. Zakładanie pasów kwietnych w ramach wariantu „Wieloletnie pasy kwietne” interwencji Bioróżnorodność na gruntach ornych PS WPR 2023-2027. Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych IHAR-PIB, Radzików. Do ściągnięcia za darmo ze strony https://www.gov.pl/web/rolnictwo/interwencje-rolno-srodowiskowo-klimatyczne [dostęp 28.08.2023]

Rozporządzenie 2011. Załącznik do rozporządzenia Ministra Srodowiska z dnia 9 września 2011 r. (poz. 1260). Lista roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (dziennik ustaw nr 210 — 12324 — poz. 1260).

Rozporządzenie 2013. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa I Rozwoju Wsi z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania i jakości mieszanek dla ochrony środowiska oraz wzoru świadectwa mieszanki dla ochrony środowiska poz. 539.

Rozporządzenie 2020. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa I Rozwoju Wsi z dnia 3 lipca 2020 r. poz.1269 w sprawie rodzaju opakowań materiału siewnego roślin rolniczych i warzywnych, sposobu ich zabezpieczania oraz szczegółowego sposobu etykietowania i plombowania.

Rozporządzenie 2023. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 31 marca 2023 r. poz. 734 w sprawie szczegółowych warunków i szczegółowego trybu przyznawania i wypłaty płatności rolno-środowiskowo-klimatycznych w ramach Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027.

Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński Cz. 2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa.

Tokarska-Guzik B., Katarzyna Bzdęga, Teresa Nowak, Alina Urbisz, Beata Węgrzynek, Zygmunt Dajdok 2015. Propozycja listy roślin gatunków obcych, które mogą stanowić zagrożenie dla przyrody Polski i Unii Europejskiej. Wyd. Uniw. Śląskiego, Katowice.

Tschumi M., Albrecht M., Entling M.E., Jacot K. 2015. High effectiveness of tailored flower strips in reducing pests and crop plant damage. Proceedings of The Royal Society of London B 288: 20151369.

Wäckers F.L., van Rijn P.C.J., Bruin J. 2005. Plant-Provided Food for Carnivorous Insects: a Protective Mutualism and its Applications. Cambridge University Press, UK.

Winkler K., Wäckers F., Bukovinszkine-Kissa G., Lenteren J. 2006. Sugar resources are vital for Diadegma semiclausum fecundity under field conditions. Basic and Applied Ecology 7 (2): 133–140.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"