Z artykułu dowiesz się m.in.:

• jak powstają i zmieniają się zbiorowiska roślinne;
• jak stworzyć taśmę pokarmową dla pszczół opartą na lokalnej roślinności;
• jak łatwo i tanio wzbogacić bazę pożytkową.

O wzbogacaniu pożytków – wprowadzenie z ekologii roślin

Przestrzeń porośnięta bogatą w gatunki, różnorodną roślinnością: lasami, pełnymi kwiatów łąkami, miedzami i ogrodami zapewnia pokarm i schronienie owadom zapylającym oraz innym organizmom. Przepych natury. Co stoi u jego podstaw? W jaki sposób możemy go chronić? Te tematy bada i stara się wyjaśnić ekologia roślin. Zapoznajmy się z zagadnieniami, które pomogą nam wzbogacać pszczele pastwiska.

Fot. Maria Janicka

Jak powstają zbiorowiska roślinne?

Zbiorowiska roślinne to tajemnicze twory: do tej pory nie wiadomo, czym tak naprawdę są. Odkryto natomiast, że są powtarzalne, a budujące je gatunki zwykle nie łączą się losowo. Co sprawia, że zgrupowania o zbliżonym składzie florystycznym możemy spotkać w wielu miejscach na danym obszarze? Otóż gatunki, które je budują, mają zestawy cech umożliwiające im współistnienie w określonych warunkach. Należą tu m.in. typ wzrostu, wysokość, czas kwitnienia, sposób zapylania, rozsiewania i rozprzestrzeniania, reakcja na koszenie lub zgryzanie, a także strategia ekologiczna. Wyróżnia się trzy główne strategie: C – konkurencyjność, R – ruderalność, czyli odporność na zaburzenia oraz S – tolerowanie stresu (niekorzystnych warunków), a także szereg strategii mieszanych pozwalających na dużą plastyczność odpowiedzi na zmienne środowisko.

Przykład z Ojcowskiego Parku Narodowego

Badania dotyczące łąk koszonych z różną częstotliwością prowadzone przez 50 lat ujawniły ciekawe zależności. Wśród łąkowych roślin miododajnych w Ojcowskim Parku Narodowym (OPN) najwięcej jest gatunków o strategiach mieszanych – odpornych na zaburzenie w postaci koszenia (regularnego ścinania części nadziemnych) i jednocześnie konkurujących z innymi gatunkami o zasoby.

Wśród nich pod względem wielkości pokrycia przeważają gatunki o dominującej strategii konkurencyjnej, dokładnie C/CSR (np. bodziszek łąkowy Geranium pratense i ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum). Wykazują one ekspansję w wyniku zmniejszenia częstotliwości koszenia (potwierdza to fakt, że obficie rosną na obrzeżach łąk i w płatach koszonych dopiero jesienią). Ich duże procentowe pokrycie wynika z możliwości wydania nasion oraz z większej konkurencyjności w warunkach braku zaburzeń – są to duże byliny. W płatach niekoszonych ich pokrycie początkowo zwiększa się, by następie zmniejszyć na rzecz roślin nitrofilnych (azotolubnych). Gatunki o strategii C/CSR ustępują szybko w odpowiedzi na regularne koszenie połączone ze zbiorem siana.

Taśmy pokarmowe oparte na
lokalnej roślinności

Dla rodzin pszczelich ważne jest mozaikowe występowanie różnych typów roślinności, które zapewnia ciągłość pożytku i dostęp do różnorodnego gatunkowo pyłku kwiatowego. Długimi i bogatymi taśmami pokarmowymi cechują się obszary o tradycyjnym lub zbliżonym do tradycyjnego rolnictwie, dużym rozdrobnieniu własności i zróżnicowanym gospodarowaniu w sąsiadujących ze sobą płatach zbiorowisk. Na bogactwo i długość taśm pokarmowych pozytywnie wpływa również mozaikowość warunków klimatycznych i glebowych oraz urozmaicone ukształtowanie terenu. Różnorodna roślinność, bogactwo gatunkowe i rozmaitość budowy kwiatów (przynależność do wielu rodzin botanicznych) wspiera również całe lokalne sieci zapyleń poprzez zwiększenie dostępności pokarmu i stworzenie nisz dla gatunków o słabszej konkurencyjności.

Krok po kroku

Pierwszym krokiem do wzbogacenia bazy pożytkowej jest analiza roślinności wokół pasieki. Gdy na tej podstawie stworzymy listy roślin pożytkowych, będziemy mieć pewność, że jesteśmy w stanie zapewnić im odpowiednie warunki rozwoju.

Na własne potrzeby wystarczą dokładne spisy gatunków roślin, które pozwalają na określenie, z jakim typem zbiorowiska mamy do czynienia, a tym samym dobrać najlepsze sposoby ochrony i pielęgnacji. Innymi słowy, w ten sposób możemy wywołać u danego gatunku miododajnego odpowiedź korzystną dla pszczół i innych owadów zapylających.

Strefowa baza pożytkowa

Ciekawą opcją jest wyróżnienie w najbliższym otoczeniu pasieki stref charakteryzujących się odmienną strukturą i kompozycją roślin. To ułatwi ochronę cennych miejsc i wzbogacanie zaniedbanych płatów, a także stworzenie i utrzymanie mozaiki siedlisk. Elementem nieuwzględnionym w tabeli jest żywopłot, który można wprowadzić jako element zabezpieczający, osłaniający lub łagodzący mikroklimat.

Plany na przyszłość

W kolejnych artykułach skupimy się na sieciach pokarmowych, zwłaszcza sieciach zapyleń, w których uczestniczy pszczoła miodna oraz na projektowaniu mieszanek miododajnych opartych na zdjęciach fitosocjologicznych z różnych rejonów – od otulinowych rabat łąkowych po ozdobne aranżacje miododajne.

Dr Maria Janicka
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Wspomniany w artykule
Kalendarz Pszczelarza z Pasją na 2023 r.
można zamówić
w sklep.pasieka24.pl

1 - Zdjęcie fitosocjologiczne – jest to zwięzły opis płatu roślinności zawierający listę gatunków wraz z ich ilościowym udziałem i ogólną charakterystykę warunków środowiska, wykonywany w optimum rozwoju danego zbiorowiska, na określonej powierzchni (dla roślinności łąkowej, murawowej itp. zwykle 25 lub 100 m2, w lasach co najmniej 200 m2). Wymagane jest, by w miejscu jego wykonywania nie było żadnych widocznych różnic w składzie florystycznym i strukturze roślinności oraz w warunkach środowiskowych, tj. by płat był jednorodny [Dzwonko 2007].

2 - Do określania udziału gatunków służy powszechnie używana siedmiostopniowa skala ilościowości-pokrycia wprowadzona przez Brauna-Blanqueta: r – bardzo rzadko, jeden lub kilka osobników, + - rzadko, z nieznacznym pokryciem, 1 – licznie z niskim pokryciem lub mniej obficie z wyższym pokryciem, zawsze mniejszym niż 5% badanej powierzchni, 2 – pokrycie 5–25% powierzchni badawczej lub bardzo licznie z pokryciem mniejszym niż 5%, 3 – pokrycie 25–50%, 4 – 50-75%, 5 – 75–100%. Oceniana jest pionowa projekcja na płaszczyznę poletka osobników danego gatunku [Dzwonko 2007]. To oznacza, że poszczególne liście, poszczególne warstwy np. łąki mogą na siebie zachodzić, a suma pokrycia przez wszystkie gatunki może znacznie przekroczyć 100%.

3 - Towarzyskość – jest miarą zgrupowania jednostek gatunku w badanym płacie roślinności (skala towarzyskości Brauna-Blanqueta:
1 – gatunek występuje pojedynczo, 2 – gatunek tworzy małe kępy lub grupy, 3 – gatunek tworzy duże kępy, poduchy, średnio duże grupy, 4 – gatunek tworzy kobierce, kolonie, darnie, 5 – gatunek tworzy łany).

Literatura:

Bascompte J., Jordano P. 2007. The structure of plant-animal mutualistic networks: the architecture of biodiversity. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 38: 567–593.

Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Vademecum Botanicum, Poznań-Kraków.

Falińska K. 2012. Ekologia roślin. PWN, Warszawa.

Goldstein K. 2018. Punkt widzenia roślin – czyli ekologia funkcjonalna roślinności. Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych 67(4): 767–779.

Grime J. P., Hodgson J. G., Hunt R. 2007. Comparative plant ecology. A functional approach to common British species. Castlepoint Press, Colvend.

Janicka M. 2022. Wzbogacanie nieużytków, przekształcanie nieużytków w tereny wartościowe pszczelarsko. Kalendarz Pasieki na 2023: 104–110.

Janicka M. 2022b. Wzbogacanie pastwisk pszczelich i ochrona sieci zapyleń – wykorzystanie danych fitosocjologicznych w projektowaniu zestawów roślin pokarmowych na przykładzie wybranych zbiorowisk nieleśnych z Popradzkiego Parku Krajobrazowego (Beskid Sądecki, Karpaty Zachodnie). Prądnik. Prace Muz. Szafera: xx – xx. (w przygotowaniu)

Janicka M. 2022a. Wykorzystanie danych fitosocjologicznych w projektowaniu zestawów roślin miododajnych na przykładzie wybranych zbiorowisk nieleśnych z Beskidu Sądeckiego. 59 Naukowa Konferencja Pszczelarska 8–9 marca 2022 r., on-line, Zakład Pszczelnictwa w Puławach.

Janicka M. 2020. Wpływ zabiegów ochronnych na wielkość pokrycia roślin miododajnych w zbiorowiskach łąkowych w Ojcowskim Parku Narodowym. 57 Naukowa Konferencja Pszczelarska 10-12 marca 2020 r., Cieszyn, Zakład Pszczelnictwa w Puławach.

Janicka M. 2019. Kraina miodem płynąca. O wzbogacaniu pożytków pszczelich. [w:] Są pszczoły – jest życie. Praca zbiorowa. Wyd. Stowarzyszenie Rejonowe Koło Pszczelarzy w Brzezinach, Brzeziny: 47–87.

Janicka M. 2019. Z kupieckich szlaków na krakowskie balkony – o miododajnych ziołach i przyprawach. on-line: okrakow.pl

Lipiński M. 2010. Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin. PWRiL, Wyd. Sądecki Bartnik, Warszawa – Stróże.

Sulborska A. 2019. Rośliny pożytkowe. Wydawnictwo „Pasieka”, Klecza Dolna.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"