Szkodliwe stawonogi występujące w pierzdze pszczelej

Ryc. 1 - Produkt rozdrobniony („rozkruszony”) przez
roztocze przechowalniane.

Pszczoły zbieraczki odwiedzające kwitnące rośliny w poszukiwaniu pyłku zbierają go w formie tzw. obnóży pyłkowych, które następnie zanoszą do gniazda i składają w plastrach. Robotnice ubijają go w komórkach dodając pewną ilość nektaru i enzymów zawartych w ślinie. Następnie z tak przygotowanego pyłku, w wyniku procesu fermentacji wywoływanej przez bakterie mlekowe, powstaje produkt zwany pierzgą, która jest głównym pokarmem larw pszczelich.

Stanowi ona podstawowe źródło białka w diecie pszczół, warunkuje pomyślny rozwój i stan ich zdrowia, oraz dobrą kondycję i siłę rodzin pszczelich, co w znacznej mierze decyduje o ich pomyślnej zimowli, produktywności i opłacalności produkcji pasiecznej. W związku z bogatym składem pierzgi w substancje odżywcze (aminokwasy, tłuszcze, węglowodany, witaminy, sole mineralne, mikroelementy) jest ona też pozyskiwana przez niektórych pszczelarzy jako surowiec dla przemysłu przetwórczego, do produkcji wartościowych odżywek, farmaceutyków i kosmetyków.

W okresie obfitych pożytków pyłkowych, w silnych rodzinach pszczelich występuje często nadmiar pierzgi. Plastry wypełnione jej zapasami są zwykle odbierane przez pszczelarzy z uli i przechowywane w magazynach pszczelarskich jako rezerwa pokarmowa dla pszczół na wczesną wiosnę i inne okresy bezpożytkowe. Jako pokarm bogaty w składniki odżywcze, pierzga jest atrakcyjna nie tylko dla pszczół, lecz także dla innych stawonogów towarzyszących pszczołom w ich gniazdach i szkodników występujących w przechowalniach produktów pasiecznych. Wiąże się to ze znacznymi stratami w przechowywanych zapasach pokarmu pszczół, zwłaszcza ze strony niektórych gatunków szkodliwych owadów i roztoczy magazynowych o dużym znaczeniu gospodarczym i sanitarnym.

Ryc. 2 - Zanieczyszczenia produktu zniszczonego
przez rozkruszki.

Badania laboratoryjne porażenia i zanieczyszczenia plastrów z pierzgą pszczelą przez szkodniki wykazały bogaty skład gatunkowy akaro-entomofauny i często też duże nasilenie występowania niektórych gatunków szkodników w zapasach tego produktu przechowywanych zwłaszcza w nieodpowiednich warunkach magazynowych (zbyt wysoka wilgotność i temperatura w pomieszczeniach, brak zabezpieczeń przed dostępem szkodników). Stopień porażenia produktu wyrażony liczbą szkodników w przeliczeniu na jego masę, bywa bardzo zróżnicowany i np. w przypadku rozkruszków magazynowych może wahać się zwykle początkowo od kilku do kilkuset, a w trakcie dalszego przechowywania, w skrajnych przypadkach może osiągać liczebność nawet do kilku tysięcy osobników w 1 kg produktu.

W toku wieloletnich badań i obserwacji akaro-entomofauny produktów pasiecznych, w tym także pierzgi pszczelej, stwierdzono w niej występowanie około 30 gatunków stawonogów; były to głównie owady i roztocze synantropijne, powszechnie znane szkodniki przechowalniane. Spośród roztoczy kolonizujących osyp i plastry pszczele najczęściej i najliczniej znajdywano rozkruszki magazynowe, Acaroidea (rozkruszek mączny – Acarus siro L., rozkruszek polowo-magazynowy – Acarus farris (Oud.), rozkruszek drobny – Tyrophagus putrescentiae (Schr.), rozkruszek serowy – Tyrolichus casei Oud., rozkruszek wydłużony – Tyrophagus longior (Gerv.) roztoczek suszowy – Carpoglyphus latis (L.), roztoczek owłosiony – Lepidoglyphus destructor (Schr.), roztoczek domowy – Glycyphagus domesticus (De Geer), a także inne z rodzajów Acarus, Michaelopus, Thyreophagus, Tyrophagus). Obecność tych szkodników w produkcie na początkowym etapie porażenia, ze względu na niepozorne zabarwienie i niewielkie wymiary ciała, jest trudna do stwierdzenia. Dopiero po pewnym czasie pojawiają się zmiany w wyglądzie i konsystencji porażonej pierzgi w plastrach, z których osypuje się rozdrobniony („rozkruszony”) produkt w formie drobnocząsteczkowego pyłu, w którym pod mikroskopem można zauważyć żywe i martwe rozkruszki, fragmenty ich ciał, wylinki i produkty przemiany materii (ryc. 1-6).

Ryc. 3 - Rozkruszek drobny (Tyrophagus putrescentiae (Schr.))
– roztocze pod mikroskopem stereoskopowym.

Doświadczenia biologiczne na niektórych gatunkach rozkruszków przeprowadzone na pierzdze jako pokarmie potwierdziły opinie, że ta grupa stawonogów ze względu na duży potencjał biologiczny, stosunkowo wysoką płodność i szybki rozwój, należy do najważniejszych szkodników tego produktu (Chmielewski 2000). Szkodniki te tworzą często kolonie mieszane, a towarzyszą im zwykle gatunki drapieżne, np. sierposz rozkruszkowiec (Cheyletus eruditus (Schr.)) i inne (Melichares spp.), które są ich wrogami naturalnymi spotykanymi powszechnie w pasiekach (ule, magazyny i pracownie pasieczne, przechowalnie zapasowych plastrów, surowca woskowego, propolisu i innych produktów pasiecznych).

Do owadów powszechnie spotykanych w zmiotkach z uli i pomieszczeń pasiecznych, a także w plastrach z pierzgą należą chrząszcze z rodzin czarnuchowatych (Tenebrionidae), a głównie trojszyki (trojszyk ciemny – Tribolium madens (Charp.), trojszyk gryzący – Tribolium castaneum Herbst., trojszyk ulec – Tribolium confusum Du Val), mącznik młynarek (Tenebrio molitor L.), a także skórnikowatych (Dermestidae), z tak pospolitymi gatunkami jak m.in. skórnik słoniniec (Dermestes lardarius L.), skórnik kolczatek (Dermestes maculatus De Geer) i mrzyk muzealnik (Anthrenus museorum L.). W odpadkach produktów pasiecznych i plastrach z resztkami pierzgi obserwowano też często takie gatunki chrząszczy, jak np. pustosz kradnik (Ptinus fur L.), wymiecinek drobny (Enicmus minutus L.) i żerujące na pleśniach zatęchlaki (Cryptophagus). Niekiedy odwiedzają je też pospolite w pasiekach i wielożerne skorki (Forficula auricularia L.).

W pyle organicznym i kurzu gromadzącym się w szczelinach uli i zakamarkach pomieszczeń pasiecznych można zauważyć często liczne gatunki gryzków zwanych też psotnikami, jak np. psotnik kołatek (Liposcelis divinatorius Műller), lalotek (Lachesilla pedicularia L.), zakamarnik (Atropos) i in. (Corrodentia), które mogą przechodzić też na plastry z zapasami pokarmu pszczół, zasiedlać je, uszkadzać i infekować mikroorganizmami (grzyby pleśniowe).

Spośród motyli do najpospolitszych w siedliskach pasiecznych należą barciaki, popularnie nazywane motylicami (barciak mniejszy – Achroia grisella (F.), barciak większy – Galleria mellonella L.), a niekiedy, głównie w magazynach, liczne mkliki zwane też „molami spożywczymi” (np. mklik daktylowiec – Cadra cautella Wlk., mklik próchniczek – Ephestia elutella Hűbner, mklik mączny – Anagasta kűhniella Zeller), omacnica spichrzanka – Plodia interpunctella Hűbner), których gąsienice niszczą i uszkadzają plastry, a żerując na produktach żywnościowych zanieczyszczają je swymi odchodami, wylinkami i oprzędami.
Plastry, w tym zwłaszcza te wypełnione zapasami pokarmu pszczół (pierzga, miód) są też często atakowane i niszczone przez gryzonie, głównie myszy wnikające do uli, które są szczególnie groźnymi szkodnikami w czasie zimowania rodzin pszczelich.

Mogą one wyrządzić także poważne szkody w plastrach przechowywanych w pracowniach i magazynach pasiecznych, a poza tym są przenosicielami innych szkodników (np. roztoczy) i patogenów.

Skutki porażenia pierzgi i pyłku przez szkodniki

Ryc. 4 - Roztoczek domowy (Glycyphagus
domesticus (De Geer)) – formy
przetrwalnikowe (hypopusy) – widok spod
mikroskopu stereoskopowego.

Szkodliwe stawonogi towarzyszące pszczołom w ich gniazdach, występujące w ulach i przechowalniach plastrów z zapasami pokarmu pszczół, powodują znaczne szkody polegające nie tylko na ubytku masy porażonego produktu na skutek żerowania szkodników, ale głównie na znacznym pogorszeniu jego jakości i wartości odżywczej. Skutkiem porażenia pierzgi i pyłku przez szkodniki jest ich zanieczyszczenie odchodami, wylinkami, martwymi i żywymi osobnikami w różnych stadiach rozwojowych (m.in. jaja i formy przetrwalnikowe), co wpływa niekorzystnie na ich cechy organoleptyczne (odrażający smak, nieprzyjemny zapach, nietypowa konsystencja i wygląd).

Ekskrementy szkodników są higroskopijne, pochłaniają wilgoć z otoczenia, powodują nadmierne zawilgocenie produktu i pogarszają warunki jego przechowywania. Niektóre gatunki stawonogów są przenosicielami bakterii i grzybów, którymi infekują porażone produkty. Przyczyniają się w ten sposób do zainicjowania procesów gnilnych, pleśnienia i fermentacji. W rezultacie pszczoły nie korzystają z pierzgi poprzerastanej strzępkami grzybni i zapleśniałego pyłku, które jako tzw. „pyłek skamieniały” są przez nie usuwane z komórek plastra i wyrzucane z uli. Owady i roztocze występujące w plastrach z pierzgą, podobnie jak i w innych produktach przechowywanych, należą do szczególnie uporczywych i kłopotliwych szkodników, a walka z nimi jest niezwykle trudna.

Prof. dr hab. Wit Chmielewski
Instytut Ogrodnictwa,
Oddział Pszczelnictwa,
Zakład Produktów Pszczelich;
ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy;
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"