Zioła i ziółka, interesujące pożytki. Cz. I

Jakość i różnorodność pożytków pszczelich zależna jest od wielu czynników. Ogólnie możemy je podzielić na czynniki niezależne od pszczelarza i rolnika oraz te, na które mają oni wpływ.

Fot.1. Hyzop lekarski swoim zapachem przyciąga pszczoły z daleka
Fot. Piotr Okniański

Do tej drugiej kategorii możemy zaliczyć strukturę jakościową i ilościową pożytków. Niestety pszczelarze nie zawsze mają ziemie lub wpływ na to, co plantatorzy-rolnicy uprawiają.

Jednakże zawsze możemy z pomocą ODR-ów czy firm kontraktujących skup surowca roślinnego odnaleźć interesujące nas uprawy. Łatwo zatem jest podjąć skuteczne działania dla zapewnienia naszym pszczołom dobrych pożytków, a nam smacznego miodu odmianowego.

Zioła i ich uprawa wymagają pewnego doświadczenia. Mimo iż większość ziół nie ma szczególnie wysokich wymagań, ich uprawa koncentruje się w regionach z pewnymi tradycjami zielarskimi.

Pszczelarzy najbardziej interesują plantacje nasienne gatunków atrakcyjnych dla pszczół. Spośród ziół chętnie przez nie odwiedzanych najliczniejszą grupę stanowią rośliny z rodziny...

Fot.2. Tymianek w uprawie polowej. Plantacja nasienna
Fot. Piotr Okniański

Rośliny wargowe o dużych kwiatach zapylane są przede wszystkim przez pszczoły miodne, trzmiele i większe pszczoły samotnice. Wargowe o mniejszych kwiatach odwiedzane są też licznie przez inne owady.

Na podstawie obserwacji można zauważyć duże zainteresowanie pszczoły miodnej nawet roślinami o kwiatach małych, przez to dostępnych dla wielu gatunków owadów konkurujących z nią o pokarm. Pszczoły odwiedzają większe plantacje tymianku nawet przy silnym wietrze i temperaturze 15–18˚C (fot.2).

Tymianek właściwy (Thymus vulgaris L.) pochodzi z obszarów śródziemnomorskich. Gatunek ten był znany i stosowany już w starożytności, a obecnie jest uprawiany w wielu krajach, także w Polsce, na potrzeby przemysłu spożywczego i farmaceutycznego.

Jest on rośliną wieloletnią (półkrzew – krzewinka), leczniczą i przyprawową. Jako roślina obcopylna i nektarodajna jest bardzo chętnie oblatywany przez pszczoły, a w regionach upraw nasiennych można pozyskać z niego atrakcyjny miód.

Fot.3. Tymianek właściwy w zwartym łanie
Fot. Piotr Okniański

Plantacje tegoroczne zakładane z siewu mogą zakwitać dopiero w sierpniu. W roku założenia uprawy kwitną mniej obficie i słabiej nektarują.

Wydajność miodową tymianku określono na poziomie 100 – 200 kg/ha. Dla porównania bliska jego krewniaczka, macierzanka piaskowa, licznie występująca w polskich lasach (świeżych i suchych borach), cechuje się wydajnością miodową 50 – 150 kg/ha.

Z moich doświadczeń w pasiece 20-pniowej wnika, iż plantacja 2,5 – 3 ha może w sprzyjających warunkach zapewnić zbiory od 8 do 15 l miodu (w zależności od siły rodziny). Miód tymiankowy charakteryzuje się silnym i ostrym, ale przyjemnym aromatem oraz ciemnobursztynową barwą z odcieniem pomarańczowoczerwonym.

Drugim gatunkiem z rodziny wargowych uprawianym u nas na większą skalę jest majeranek ogrodowy (Origanum majorana L.). Rośnie on dziko od Indii poprzez Arabię, Egipt po Libię, a w formie zdziczałej występuje...

Fot.4. Pojedyncza robotnica na kwiecie majeranku
Fot. Piotr Okniański

Ze względu na swoje właściwości smakowe i lecznicze stanowi aromatyczną przyprawę do potraw ciężkostrawnych.

Jako pożytek pszczeli majeranek jest zaliczany do średnio atrakcyjnych, o niskiej wydajności miodowej od 30 do maksymalnie 100 kg/ha. Kwiaty majeranku są drobne, białe lub lila, zebrane w nibyokółki, okryte dużymi zielonymi podsadkami i tworzą groniaste główki na końcu pędów.

Technologia uprawy i termin zbioru ziela umożliwia wykorzystanie pożytku przez pszczoły na poziomie 50% lub nawet wyższym. Zbioru dokonuje się po tygodniu, dwóch od początku kwitnienia, ponieważ kwiaty nie dyskwalifikują surowca zielarskiego, a zawartość olejków eterycznych jest wtedy wyższa.

Kwitnienie majeranku w zależności od terminu siewu rozpoczyna się pod koniec czerwca lub w drugiej dekadzie lipca, a kończy się po około dwudziestu dniach, czyli około 20 lipca lub nawet 15 sierpnia (plantacje późniejsze).

Fot.5. Kwiatostan lebiodki pospolitej, czyli oregano
Fot. Janusz Pudełko

Niejednokrotnie pożytek majerankowo-cząbrowy ratował średnią wydajność miodową mojej pasieki w latach o niekorzystnych warunkach wiosną (rzepak, akacja). Miód pozyskiwany w tym okresie charakteryzował się ciemną, herbacianą lub bursztynową barwą oraz wyrazistym i ostrym smakiem, tym ostrzejszym im więcej było upraw cząbru w stosunku do majeranku.

Muszę podkreślić, iż miód pozyskiwany z majeranku nigdy nie był czysto odmianowy, ponieważ zawsze w okresie jego kwitnienia towarzyszyły mu cząber lub inne zioła (np. lebiodka pospolita).

Kolejnym wartościowym gatunkiem z rodziny wargowych jest lebiodka pospolita nazywana popularnie oregano (Origanum vulgare L.). Jest to roślina wieloletnia, z pełzającym kłączem, występująca dziko w całym kraju jako roślina widnych zarośli, suchych wzgórz i brzegów leśnych oraz skarp dolin rzecznych.

Oregano posiada charakterystyczny zapach podobny nieco do macierzanki. Jego smak i zapach nieodzownie kojarzą się z...

Fot.6. Plantacja lebiodki pospolitej w końcowej fazie kwitnienia
Fot. Piotr Okniański

Na plantacjach nasiennych i dziko rosnących roślinach zawsze można zaobserwować mnóstwo pszczół (80–100 zbieraczek na jeden m2). W polskich warunkach trudno znaleźć odpowiednio duże plantacje nasienne, aby opłacalnym było wożenie większych pasiek na pożytek, ale nawet małe mogą stanowić cenny pożytek późnoletni.

Dla większości pasiek w naszym kraju po lipie najczęściej kończy się pożytek towarowy, dlatego każdy pożytek po tym okresie jest szczególnie cenny. Lebiodka i inne zioła kwitnące w lipcu i sierpniu śmiało mogą konkurować z gryką, szczególnie w latach suchych i ciepłych, gdy ta nektaruje gorzej.

Następną rośliną zielarską należącą do wargowych, którą chcę państwu przybliżyć, jest cząber ogrodowy (Satureia hortensis L.). Jest to roślina jednoroczna, pochodząca najprawdopodobniej ze wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego i Bliskiego Wschodu.

Obecnie rośnie dziko na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego, w północnej części Afryki, zachodniej części Azji i południowej Europie. Na naszym kontynencie upodobał sobie...

Fot.7. Cząber ogrodowy. Początek kwitnienia plantacji nasiennej
Fot. Piotr Okniański

W celu zweryfikowania tych danych w latach 1988-1990 zespół profesora Bolesława Jabłońskiego z Oddziału Pszczelnictwa w Puławach przeprowadził szczegółowe badania cząbru ogrodowego. W warunkach uprawowych Puław zakwitał on średnio 3 sierpnia i kwitł do 12 września.

Zbadana wydajność miodowa wyniosła od 250 do 334 kg/ha, średnio 325 kg/ha. Autor badań porównuje też wydajność miodową tego zioła do wydajności facelii błękitnej.

Z własnego doświadczenia muszę dodać, iż cząber ogrodowy w warunkach centralnej Polski może zakwitać wcześniej, już od 27 lipca, ale plantacje zakładane później rozpoczynają kwitnąć nawet po 10 sierpnia. Pszczoły bardzo intensywnie oblatują kwiaty cząbru już od godz. 8 do 16–17, ignorując nawet kwiaty majeranku.

Cząber jest pożytkiem późnego lata i przy sprzyjającej aurze daje możliwość pozyskania średnio 8–10 l miodu od silnej rodziny. Miód cząbrowy jest aromatyczny, korzenno-ziołowy, o ostrym, pieprzowym posmaku.

Jego barwa przypomina jasny karmel lub herbatę. Miód ten charakteryzuje się...

Fot.8. Kwiaty cząbru późnym popołudniem.
Brak zbieraczek
Fot. Piotr Okniański

Spotkana jest także w uprawach jako roślina przemysłowa, uprawiana i zbierana na potrzeby farmaceutyczne i kosmetyczne. U nas również uprawia się go na niewielką skalę jako przyprawę spożywczą i roślinę leczniczą.

Hyzop nie posiada dużych wymagań glebowych, ale na glebach żyznych i bogatych w wapń daje lepsze plony. Ma większe wymagania klimatyczne niż glebowe. Lubi gleby lżejsze o obojętnym lub lekko zasadowym odczynie. Udaje się nawet na glebach bardzo lekkich. Dorosłe rośliny są bardzo tolerancyjne na niedobory wody.

Kwiaty hyzopu mają budowę charakterystyczną dla kwiatów z rodziny wargowych i są zebrane w nibyokółki skupione na szczycie pędów, tworząc jednostronny pozorny kłos. Przeważnie ciemnoniebieskie, rzadziej białe lub różowe rozkwitają pod koniec czerwca lub w pierwszych dniach lipca.

Kwitnienie trwa przeważnie do końca pierwszej dekady sierpnia, rzadziej do końca tego miesiąca. Jego termin w dużej mierze zależy od...

Fot.9. Szałwia lekarska
Fot. Piotr Okniański

Hyzop jest szczególnie pożądanym ziołem w ogródku przypasiecznym, gdzie może pełnić rolę podobną do melisy lekarskiej, będąc wabikiem dla pszczół i zielem do nacierania rąk i rojnic. Dodatkowo jest to wyjątkowo atrakcyjna roślina ozdobna tworząca piękne ciemnoniebieskie kobierce.

Nie bez znaczenia pozostaje też możliwość pozyskania z dużych plantacji wyśmienitego miodu odmianowego. Miód hyzopowy jest jasny, prawie bezbarwny, z wyraźnym i delikatnym ziołowym aromatem. Zaliczany jest do najlepszych miodów odmianowych. Niestety w Polsce bardzo rzadko spotyka się duże powierzchnie uprawy tego cennego zioła.

Wśród roślin zielarskich należących do rodziny wargowych znajdziemy jeszcze wiele roślin miododajnych, lecz z uwagi na niewielkie zapotrzebowanie ich uprawy mają niskie areały. Natomiast rośliny o większym znaczeniu i większych areałach uprawy niejednokrotnie są pozyskiwane na początku kwitnienia (np. szałwia lekarska, melisa) lub w pełni kwitnienia (np. bazylia pospolita).

Zioła i ziółka, interesujące pożytki letnie. Cz. II

Zioła i ziółka, interesujące pożytki letnie. Cz. III

mgr inż. Piotr Okniański
Katedra Zoologii ATRV w Bydgoszczy

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"