UWAGA! Artykuł pochodzi ze starych wydań Pasieki. Część wiedzy może być już nieaktualna. By zapoznać się z AKTUALNYMI zaleceniami weterynaryjnymi sprawdź:
Pszczelarskie kompedium wiedzy o zgnilcu amerykańskim cz.1
Pszczelarskie kompedium wiedzy o zgnilcu amerykańskim cz. 2
Pszczelarskie kompedium wiedzy o warrozie cz. 1
Pszczelarskie kompedium wiedzy o warrozie cz. 2
Pamiętaj by zawsze sprawdzić informacje w nowszych numerach "Pasieki". Wiele informacji z zakresu leczenia pszczół lub gospodarki pasiecznej uległo zmianie. Informacje zawarte w tym artykule utrzymujemy na stronie w ramach archiwizacji wiedzy pszczelarskiej.
Choroby zakaźne czerwia i pszczół
Choroby zakaźne czerwia i pszczół występują wszędzie tam, gdzie są hodowane pszczoły. Ich rodzaj, częstotliwość i nasilenie występowania zależą od usytuowania geograficznego, klimatu, niekiedy ras hodowanych pszczół, metod hodowli a nawet stopnia zanieczyszczenia środowiska.
Zdjęcia: Dariusz Teper Przewód pokarmowy zdrowej pszczoły
Rozpoznawanie i zwalczanie najgroźniejszych chorób czerwia i pszczół jest objęte regulacjami międzynarodowymi, zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Zdrowia Zwierząt (OIE - Office Internatinal des Epizooties), a w krajach członkowskich Unii Europejskiej dodatkowo jej dyrektywami.
Polska będąc członkiem OIE jest zobowiązana do zwalczania lub rejestracji chorób znajdujących się na listach A i B Międzynarodowej Organizacji Zdrowia Zwierząt, przestrzegania międzynarodowych standardów diagnozowania chorób, zasad profilaktyki, odkażania i likwidacji tych chorób oraz procedur obowiązujących w eksporcie i imporcie zwierząt. Od maja 2004 roku będą również obowiązywać dyrektywy Unii Europejskiej.
Na liście B OIE znajdują się choroby zaraźliwe zwierząt powodujące duże straty ekonomiczne lub stanowiące zagrożenie dla zdrowia człowieka, a równocześnie odgrywające ważną rolę w międzynarodowym obrocie zwierzętami i produktami pochodzenia zwierzęcego. Na tej liście znajduje się 5 chorób pszczół, co świadczy o stopniu zagrożenia, jakie stanowią one dla pszczelarstwa.
Należy do nich zgnilec amerykański (American foulbrood), zgnilec europejski (European foulbrood), choroba zarodnikowcowa (Nosemosis of bees), choroba roztoczowa (Acariosis of bees) i warroza (Varrosis).
W Polsce, według ustawy „O zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej” (tekst ujedn. z dnia 13.II.2002), zgnilec amerykański znajduje się w wykazie chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zgłaszania i zwalczania, zaś zgnilec europejski, choroba roztoczowa i warroza w wykazie chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi rejestracji.
Oprócz tych chorób od kilkunastu lat coraz większego znaczenia nabiera grzybica otorbielakowa (askosfermikoza, chalkbrood) i choroby wirusowe, takie jak choroba woreczkowa (sacbrood) i paraliże pszczół. Pod koniec XX wieku pojawiły na świecie się dwie groźne choroby, inwazja roztocza Tropilaelaps clareae i małego chrząszcza ulowego, Aethina tumida. Ta ostatnia szybko szerzy się w USA i istnieje duże prawdopodobieństwo jej zawleczenia do pasiek na terenie Europy.
Epidemiologia chorób czerwia i pszczół
Badanie larw trutowych pod kątem porażenia warrozą
Choroby zakaźne rozwijają się dzięki istnieniu łańcucha epizootycznego, który tworzą zarazek, czynniki umożliwiające kontakt zarazka z żywicielem oraz czerw i pszczoła. Środowisko, zwłaszcza zanieczyszczone emisjami gazów przemysłowych, stosowaniem insektycydów, pestycydów, nawozów sztucznych, emisjami środków transportu, modyfikuje poszczególne elementy tego łańcucha. Efektem jest zmiana właściwości zarazków oraz zwiększenie podatności czerwia i pszczół na zachorowanie.
Następstwem przerwania łańcucha epizootycznego jest likwidacja choroby. Osiąga się to przez niszczenie zarazków, zablokowanie dróg transmisji choroby oraz zwiększenie siły rodziny i jej odporności. Poważne zagrożenie dla rozwoju chorób zakaźnych i inwazyjnych stanowi duża mobilność rodzin (gospodarka wędrowna, handel matkami i rojami pomiędzy krajami a nawet kontynentami), przez co zwiększa się liczba i częstotliwość kontaktów pszczół z zarazkami wywołującymi określone choroby.
Odporność warunkuje niewrażliwość lub zmniejszoną podatność organizmu na zakażenie i zachorowanie. Odporność rodziny jest związana ze zdolnością do szybkiego wykrywania i usuwania z niej martwego czerwia, obecnością substancji o działaniu przeciwdrobnoustrojowym w mleczku i propolisie oraz z aktywnością bakteriobójczą miodu.
Natomiast odporność czerwia i pszczół powstaje dzięki barierom anatomiczno-fizjologicznym organizmu i szeregowi odczynów obronnych o charakterze wrodzonym względnie nabytym, których celem jest niedopuszczenie do zakażenia oraz likwidacja choroby.
Choroby mogą obejmować kontynenty, ograniczać się do kilku krajów lub tylko do pewnej ilości pasiek. Warroza występuje jako panzoocja, ponieważ opanowała całe kontynenty. Zgnilec amerykański i choroba zarodnikowcowa występują jako epizoocje, ponieważ pojawiają się na terenie kilku lub kilkunastu krajów, podczas gdy grzybica otorbielakowa jest typową enzoocją, atakując przez kolejne lata czerw w pasiekach na ograniczonym terenie.
Choroby czerwia pojawiają się w całym sezonie pasiecznym, z tym że nasilenie zgnilca złośliwego przypada na najcieplejszą porę roku, a grzybicy otorbielakowej na okresy wzmożonej wilgotności. Varroa destructor najsilniej poraża pszczoły przy małej ilości lub przy braku czerwia w rodzinie. W czasie zimowli poprzez zwiększenie bezpośrednich kontaktów pszczół wzrasta odsetek osobników zarażonych Nosema apis i Acarapis woodi.
Nosemoza
Nosemoza, zwana też chorobą zarodnikowcową albo sporowcową, jest chorobą pasożytniczą wywołaną przez pierwotniaka Nosema apis, który atakuje komórki nabłonka jelita środkowego pszczoły, powodując ich martwicę i złuszczenie. Pszczoły zakażają się sporami pasożyta przez przewód pokarmowy. Spory przeżywają około 2 lata w kale, do roku w miodzie i martwych pszczołach. Niszczy je kwas octowy i ogrzewanie przez 15 minut w 600C.
Objawy biegunki spowodowane silnym rozwojem nosemozy
Choroba występuje sezonowo i największe nasilenie zachorowań przypada na przedwiośnie i wczesną wiosnę, gdy w rodzinie jest dużo pszczół starszych i dopływ dużych ilości pyłku. Jawna postać choroby występuje przy silnym zarażeniu rodziny, przy słabym ma przebieg utajony. Niszczenie komórek nabłonka jelita środkowego przez pasożyta upośledza trawienie, co powoduje osłabienie chorych pszczół.
Kał zawiera ogromne ilości spor pasożyta i niestrawione cukry. Jest on zlizywany przez pszczoły, co przyczynia się do szybkiego rozprzestrzeniania choroby w rodzinie. W jej szerzeniu się istotne znaczenie odgrywają zanieczyszczone kałem chorych pszczół plastry nie usuwane z ula, rabunki chorych rodzin i błądzenie pszczół, także plastry pochodzące z chorych rodzin nie poddane odkażaniu i wstawiane do rodzin zdrowych oraz zakażone matki.
Jawna postać choroby występująca najczęściej wczesną wiosną manifestuje się silną biegunką. Plamy kału zabarwione na kolor brązowy pokrywają plastry i przednią ścianę ula.
Biegunka jest dobrze widoczna podczas pierwszego oblotu pszczół. Chore pszczoły o silnie rozdętych odwłokach pełzają po ścianach ula i przed wylotkiem. W okresie zimowli giną duże ich ilości, niekiedy przed nadejściem wiosny ginie nawet cała rodzina.
W utajonej postaci choroby rodzina słabnie w czasie zimowli, na wiosnę słabo odbudowuje plastry a przy dużej ilości czerwia spotyka się niewielką ilość pszczół.
Wtórne zakażenia wirusowe towarzyszące nosemozie, np. wirusem czarnych mateczników, wirusem Y lub wirusem włókienkowym, są przyczyną padania rodziny nawet przy niewielkim nasileniu inwazji Nosema apis.
Podejrzenie choroby musi zostać potwierdzone badaniem laboratoryjnym. W tym celu pobiera się pszczoły z osypu zimowego zebrane z ziemi przed ulem lub z wylotka i przesyła do laboratorium diagnostycznego. Badanie matki polega na umieszczeniu jej w szklanym naczyniu przykrytym oziębioną płytką szklaną. Oddany przez nią kał po dodaniu kilku kropli wody ogląda się pod mikroskopem, szukając spor Nosema apis.
Postępowanie w przypadku nosemozy polega na oczyszczeniu dennicy z osypu przed pierwszym oblotem, po oblocie natomiast oczyszcza się z kału przednią ścianę ula. W trakcie głównego przeglądu należy przesiedlić chorą rodzinę, wycofać plastry, na których zimowała, dostosować wielkość gniazda do siły rodziny, usytuować ule w nasłonecznionym miejscu. Cykl rozwojowy pasożyta ulega bowiem zahamowaniu w temperaturze powyżej 360C.
Plastry odkaża się w oparach stężonego kwasu octowego, zaś ule i narzędzia, przecierając ich powierzchnię płynnym kwasem. Na wierzch 10 plastrów ula Dadanta lub Warszawskiego poszerzonego umieszczonych w szczelnej skrzyni lub pustym ulu kładzie się watę nasączoną 150–200 ml kwasu octowego lodowatego i przetrzymuje przez okres tygodnia w temperaturze powyżej 150C.
Obecnie istnieje zakaz leczenia farmakologicznego nosemozy i nie wolno stosować Fumagillin DCH.
Choroba roztoczowa
Na młodych trutniach szczególnie łatwo zauważyć Varroa
Działanie chorobotwórcze roztocza spowodowane jest przez mechaniczne zatkanie tchawek przez pasożyty, ich stadia rozwojowe i wylinki, a także rany ścian tchawek powstające podczas odżywiania się hemolimfą przez pasożyta i przez utratę hemolimfy. Rany stają się wrotami zakażenia dla bakterii i wirusów.
Zakażenie szerzy się przez bezpośredni kontakt chorych robotnic, matek i trutni ze zdrowymi pszczołami, podczas błądzenia pszczół i rabunków chorych rodzin, zalatywania trutni i obrotu pszczołami.
Choroba przebiega w formie skrytej lub jawnej. W skrytej może być niezauważona przez kilka lat, ponieważ tylko część pszczół ginie podczas zimowli i wczesną wiosną. Forma jawna występuje, gdy jest zarażone około 25% pszczół w rodzinie i cechuje się obecnością niezdolnych do lotu pszczół z wywichniętymi skrzydełkami lub bez skrzydełek, które
często pełzają po ziemi przed ulem. Rodziny silnie porażone przez roztocze giną podczas zimowli.
Podejrzenie choroby musi zostać potwierdzone badaniem laboratoryjnym, które polega na wykazaniu zmian w tchawkach, obecności pasożyta lub jego postaci rozwojowych.
W likwidacji choroby roztoczowej skuteczne są preparaty warroabójcze. Dlatego też od kilku lat nie diagnozuje się jej w pasiekach na terenie kraju.
Warroza
Chorobę wywołuje roztocze Varroa destructor porażające czerw zasklepiony, robotnice, trutnie i matkę. Pasożyt odżywia się hemolimfą. Na dorosłych owadach pasożytują samice, które wciskając się głęboko pomiędzy pierścienie chitynowe odwłoka lub zasiedlając błonę łączącą głowę z tułowiem i nasady skrzydełek, pobierają hemolimfę przez nakłucie miękkich części ciała pszczoły.
Larwa trutowa porażona warrozą
W komórkach z czerwiem zasklepionym znajdują się samice, samce i formy rozwojowe pasożyta. Cykl rozwoju samicy wynosi około 2 tygodni, samca 10-11 dni. W jednym sezonie pasiecznym w rodzinie może pojawić się od 7 do 12 nowych pokoleń roztocza. W lecie długość życia samicy wynosi 2-3 miesiące, przy czym 60-70% z nich znajduje się w komórkach z czerwiem zasklepionym, natomiast w okresie jesienno-zimowym nawet 7 miesięcy i przy małej ilości czerwia samice pasożytują głównie na pszczołach. Poza organizmem czerwia i pszczoły Varroa ginie, w zależności od panującej temperatury i wilgotności, w ciągu 1-10 dni.
Choroba szerzy się za pośrednictwem zarażonych pszczół, rojów niewiadomego pochodzenia, pszczół błądzących i rabujących chore rodziny, zalatujących trutni, przez obrót matkami i pszczołami oraz zasilanie rodzin zarażonymi pszczołami lub porażonym czerwiem. Istnieją przypuszczenia o możliwości zarażenia się pszczół robotnic podczas bezpośredniego kontaktu w czasie zbierania pożytku.
Następstwem pasożytowania Varroa destructor jest utrata hemolimfy powodująca osłabienie czerwia i pszczół, śmierć czerwia i obniżenie odporności, co umożliwia przejście bezobjawowych zakażeń wirusowych w jawną chorobę. Varroa destructor jest przenosicielem wielu wirusów, w tym wirusa ostrego paraliżu i zdeformowanych skrzydełek. Wirus ostrego paraliżu jest w Europie główną przyczyną padania pszczół porażonych przez roztocze, natomiast wirus zdeformowanych skrzydełek powoduje wystąpienie deformacji skrzydełek i skrócenie odwłoków. Rany spowodowane przez żerujące roztocza są wrotami zakażenia dla wielu bakterii i rozwoju posocznicy bakteryjnej.
Objawy choroby występują wtedy, gdy w rodzinie na 100 dorosłych pszczół przypada 20 samic Varroa destructor. W rodzinie występują kalekie robotnice, pszczoły są niespokojne, część czerwia zamiera, ilość czerwia trutowego wyraźnie spada, nawet o 50%. Zakażone rodziny mogą opuszczać ul. Podczas oglądania plastrów zauważa się pasożyty na pszczołach oraz rozbiegające się po plastrach. Duże ich ilości występują na czerwiu zasklepionym, szczególnie trutowym. Jesienią często pszczoły po przygotowaniu do zimowli nie tworzą kłębu i opuszczają ul, pozostawiając puste gniazdo z zapasami pokarmu i niewielką ilością czerwia. Rodziny nieleczone giną w okresie jesienno-zimowym lub na przedwiośniu.
Rozpoznanie choroby polega na stwierdzeniu w rodzinie obecności roztocza Varroa destructor. Istnieje przy tym konieczność oceny stopnia zarażenia. W Polsce rozpoznanie najczęściej opiera się na badaniu osypu zimowego, rzadziej stosuje się diagnostyczne preparaty przeciwwarrozowe, badanie czerwia lub badanie laboratoryjne. Miarodajne wyniki daje badanie czerwia trutowego, przy jego braku wykorzystuje się czerw pszczeli.
Przewód pokarmowy pszczoły zarażonej sporami pierwotniaka
Nosemnapis
Badanie osypu zimowego zebranego wczesną wiosną z dennicy lub włożonych jesienią do ula wkładek dennicowych umożliwia wykrycie pasożyta i ocenę nasilenia inwazji. Obecność kilku samic pasożyta w osypie oznacza niskie, kilkudziesięciu średnie, a powyżej 100 wysokie porażenie rodziny. Przy tym ostatnim leczenie należy przeprowadzić na wiosnę.
Badanie czerwia trutowego, a przy jego braku pszczelego, polega na odsklepieniu co najmniej 100 komórek plastra z czerwiem i policzeniu ilości pasożytów wewnątrz komórek plastra i na czerwiu. Pozwala ono na określenie intensywności i ekstensywności inwazji. Pszczoły do badań w ilości 200-250 osobników z plastrów z niezasklepionym czerwiem zabija się alkoholem w szklanym naczyniu i przy pomocy lupy poszukuje roztoczy na dnie i ścianach naczynia oraz na pszczołach.
W zwalczaniu choroby jest stosowane leczenie farmakologiczne, metody biotechniczne, kwasy organiczne oraz produkty zawierające surowce naturalne.
W Polsce do zwalczania warrozy można stosować Apiwarol AS (Biowet-Puławy), Bayvarol (Bayer) i Perizin (Bayer). Należy je stosować ściśle według zaleceń producentów podanych na załączonych do leków ulotkach. W krajach należących do UE jest zarejestrowany i zalecany Apistan – substancja czynna fluvalinat (syntetyczny pyretroid), Apivar – substancja czynna amitraz i Apitol – substancja czynna chlorowodorek cymiazolu.
Celem zabiegów biotechnicznych jest usunięcie z rodziny pasożytów, które porażają czerw. Osiąga się to przez wycinanie plastrów trutowych wkrótce po ich zasklepieniu, wyłapywanie roztoczy w rojach lub całkowitą wymianę plastrów połączoną z wyłapywaniem roztoczy przy pomocy plastra trutowego. Wyłapywanie roztoczy w roju umożliwia ograniczenie do minimum inwazji. Polega ono na umieszczeniu podczas osadzania roju oprócz ramek z węzą zaczerwionego plastra trutowego. Dojrzałe samice Varroa destructor zagnieżdżą się na czerwiu trutowym. Plaster trutowy usuwa się po jego całkowitym zasklepieniu.
Całkowitą wymianę plastrów połączoną z wyłapywaniem roztoczy przy pomocy plastra trutowego wykonuje się w czerwcu. Polega ona na usunięciu z silnych rodzin plastrów zaczerwionych (przenosi się je do pustych uli) i wstawieniu na ich miejsce ramki z węzą oraz zaczerwionego plastra trutowego. Gdy brak pożytku pszczoły się podkarmia. Po tygodniu zasklepiony plaster trutowy usuwa się wraz z roztoczami porażającymi czerw.
W zwalczaniu warrozy są też stosowane kwasy organiczne. Ich skuteczność jest mniejsza aniżeli preparatów chemicznych. Są jednak zalecane do stosowania w ekologicznych gospodarstwach pasiecznych, ponieważ nie powodują zanieczyszczenia produktów pszczelich. Stosuje się kwas mrówkowy (płytki Kramera, płyty Illertissera, dozownik Beckera), kwas szczawiowy, kwas mlekowy.
Do produktów zawierających surowce naturalne należy Apilife VAR – płytki nasycone tymolem, mentolem, kamforą i olejkiem eukaliptusowym, Apiguard zawierający tymol i Tymowarol również zawierający tymol.
{/f90filter}
cdn.
prof. Zdzisław Gliński
AR w Lublinie
