Co oprócz warrozy i nosemozy może zaszkodzić moim pszczołom?

Oprócz nosemozy A i C (patrz: wpis na marzec), w rodzinach mogą pojawić się dwie inne choroby wywoływane przez grzyby: grzybica wapienna i grzybica kamienna.

Fot. 1. Garść mumii grzybiczych zebranych z dennicy w przebiegu grzybicy wapiennej. Fot. Anna Gajda

Grzybica wapienna atakuje tylko czerw (fot. 1). Objawy pojawiają się u larw wyprostowanych. Jednak początkowo wszystko dzieje się pod zasklepem, ukryte przed pszczelarzem. Biała grzybnia przerasta larwy, poczynając od tylnego odcinka, stopniowo sięgając głowy. W końcu larwy wyglądają jak pokryte watą. W wyniku wysycenia grzybni solami wapnia przyjmują postać mumii grzybiczych. Początkowo mumie są białe, o konsystencji kredy. Widoczne jest nadal segmentowanie larwy oraz jej głowa, przy czym wyprostowane ciało ulega spłaszczeniu. Stopniowo białe ciało mumii porastają worki z przetrwalnikami, a ponieważ są one czarne, to w końcowym etapie ciało larwy również przybiera tę barwę.

Grzybica kamienna (aspergiloza) jest zoonozą, to znaczy, że chorować może też człowiek (atakuje skórę, paznokcie, górne i dolne drogi oddechowe; bardzo trudno ją wyleczyć)! Wróćmy jednak do ula… Początkowo zamiera tylko czerw. Podobnie jak w przypadku grzybicy wapiennej rzecz dzieje się głównie pod zasklepem. Biała grzybnia porasta ciało larwy od głowy ku tylnemu odcinkowi ciała. Takie przerośnięte larwy są dość trudne do usunięcia z komórek, twarde i trudne do rozgniecenia.

Fot. 2. Ogromna kolonia Aspergillus flawus na plastrze (grzybica kamienna).

Na ich powierzchni zaczyna stopniowo pojawiać się czarny lub oliwkowy nalot, a grzybnia „wychodzi” na plastry (fot. 2), tworząc na nich widoczne kolonie (co nie ma miejsca przy grzybicy wapiennej). Zaczynają chorować też dorosłe pszczoły. Są nienaturalnie podniecone, biegają po plastrach nieco za szybko, następnie tracą zdolność lotu, odpadają od plastrów, pełzają po dennicy i zamierają. Ich ciało przerasta grzybnia, której strzępki pojawiają się pomiędzy segmentami. Mają stwardniały odwłok. Stopniowo całe plastry zostają pokryte grzybnią. Przy przeglądzie zakażonej rodziny w powietrzu może unosić się oliwkowozielony pył. Rodzina słabnie, a następnie zamiera.

Fot. 3. Młode larwy zamarłe w wyniku zaziębienia. Fot. Anna Gajda

Zaziębienie czerwiu jest konsekwencją obniżonej temperatury podczas jego wychowu (zbyt mało pszczół opiekujących się czerwiem, zbyt obszerne gniazdo lub jego niedocieplenie).

Fot. 4. Poczwarka zamarła w wyniku zaziębienia. Fot. Anna Gajda

Zatrucia pszczół kojarzone są przez pszczelarzy najczęściej z tymi wywołanymi środkami ochrony roślin, jednak jest to znacznie szersze pojęcie, ale po kolei…

Zatrucia chemiczne najczęściej wywoływane są aktywnymi składnikami środków ochrony roślin (głównie insektycydów). Głównym objawem obserwowanym przez pszczelarza jest zamieranie pszczół w ulu, przed wylotkiem, na drodze z pożytku oraz na samym pożytku.

Fot. 5. Pszczoła z wyciągniętym języczkiem, rozstawionymi skrzydłami i podkulonym odwłokiem. Fot. Anna Gajda

Jeśli zatruwający rodzinę środek ochrony roślin wykazuje małą toksyczność ostrą, wtedy jedyne co obserwuje pszczelarz to słabnięcie rodzin, bez innych objawów.

Obnóża pyłkowe w powiększeniu.
Fot. Roman Dudzik

Zatrucia pyłkiem (choroba majowa) mają miejsce głównie w kwietniu i maju, ale notuje się je także w innych miesiącach, kiedy pszczoły (z powodu chłodu lub suszy) nie mogą przynieść do ula odpowiedniej ilości wody niezbędnej do trawienia pyłku. Trujący może być także pyłek z takich roślin jak: kasztanowiec biały i różowy czy jaskier ostry. Zatrucie pyłkiem pojawia się nagle, chorują głównie młode pszczoły (spożywające duże ilości pyłku).

Pszczoły dotknięte chorobą majową tracą zdolność do lotu, pełzają przed ulem i wspinają się na źdźbła traw, gdzie próbują opróżnić odbytnice. Ich odwłoki są silnie rozciągnięte, a owady wykazują objawy zaparcia. Po naciśnięciu odwłoka, wydalają dość gęsty kał. Przednia ściana ula jest powalana odchodami. Może się też zdarzyć zamieranie czerwiu niezasklepionego, szczególnie jeśli głównym źródłem pyłku dla rodziny będzie kasztanowiec.

Lipa srebrzysta. Fot. Aneta Sulborska

Zatrucie nektarem występuje w okresie kwitnienia roślin, których nektar zawiera trujące dla pszczół alkaloidy lub cukry (pszczoły nie są w stanie przetworzyć ich na energię). Najczęściej dochodzi do zatruć nektarem lipy srebrzystej, szerokolistnej, różanecznika żółtego, tytoniu czy wawrzynka wilczełyko. Nektar tych roślin staje się toksyczny dla pszczół, kiedy nie mogą go rozcieńczyć, a przy tym jest dla nich głównym pożytkiem (podobnie jak przy zatruciu pyłkiem).

Zatrucie spadzią pojawia się, gdy zbieraczki latają po ten pożytek daleko i wracając, korzystają intensywnie z zawartości wola miodowego dla zaspokojenia własnych potrzeb energetycznych. Choroba przebiega gwałtownie. Pszczoły słabną i tracą zdolność do lotu, pełzają po ziemi, ich ruchy są nieskoordynowane, skrzydła drżące. Stają się czarne i błyszczące (tracą owłosienie), wydzielają mdły zapach. W ulu widoczne są ślady ciemnej biegunki. Przy znacznym nasileniu choroby zamierać może także czerw i karmicielki. Martwe owady można znaleźć przed ulami i na dennicy.

Fot. Agnieszka Dudzik

Jeśli pszczelarz pozostawi rodzinom miód spadziowy jako pokarm zimowy, wówczas również może dojść do zatrucia spadzią, a rodziny najczęściej osypują się w całości. Objawy są podobne jak wyżej, z tą różnicą, że pszczelarz nie widzi czarnych pszczół przed ulami, jedynie po zimowli, po otwarciu ula, zauważa plastry i ściany powalane ciemnym kałem oraz martwe czarne pszczoły na dennicy. ■

Fot. Teresa Kobiałka

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"