Z artykułu dowiesz się m.in.:

• że wbrew polskiej nazwie zwyczajowej błotnia wyżynna nie jest wyłącznie rośliną mokradeł;
• z jakimi innymi drzewami można ją pomylić;
• co oznacza, że jest przykładem tzw. flora fruit flagging.

Błotnia wyżynna (leśna) Nyssa sylvatica jako drzewo pożytkowe i ozdobne

Jakie drzewo świata najpiękniej wygląda jesienią w naszej strefie klimatycznej? Zdaniem wielu europejskich i amerykańskich ogrodników zdecydowanie błotnia wyżynna (kląża leśna, tupelo czarne) Nyssa sylvatica Marsh. Nigdzie indziej nie spotkamy takich odcieni pomarańczu i purpury, wpadającej we fiolet wśród przebarwiającego się listowia! Dodajmy do tego intrygujący pokrój oraz kontrast między liśćmi a owocami.

Błotnia leśna to również jeden z najważniejszych gatunków pożytkowych na półkuli zachodniej, dostarczający wybornego miodu błotniowego (tupelowego). Od wieków wykorzystywali ją rdzenni Amerykanie w swoim bartnictwie. Z jej wydrążonych pni sporządzano ule. Pozostaje niezastąpiona w dzisiejszym pszczelarstwie towarowym i amatorskim USA. Obfite występowanie błotni wskazuje na zaleganie w podłożu rud kobaltu – metalu niezwykle istotnego dla transformacji energetycznej [Kubota, Beeson 1960]. Ceni się ją za drewno, mniej za owoce. Szerszemu upowszechnieniu tej rośliny na pasieczyskach i zieleni urządzonej przeszkadza trudne przesadzanie. Do niedawna błotnię zaliczano do rodziny dereniowatych Cornaceae. Coraz częściej jednak to niezwykłe drzewo, wraz z paroma innymi kolekcjonerskimi rarytasami jak dawidia czy helwingia – jedyną rośliną zawiązującą kwiaty na liściach – przenoszone jest do własnej rodziny klążowatych Nyssaceae [Zhou i in. 2018, Seneta i in. 2021].

Błotnia leśna czy wyżynna?

Jeszcze w drugiej połowie zeszłego wieku klążę uprawiano u nas dość rzadko (w Kórniku, potem Rogowie), chwaląc się nią w katalogach i artykułach okolicznościowych [Browicz, Bugała 1955, Eder 1969]. W Polsce piękne okazy nissy leśnej spotkać można teraz w drzewozbiorach Glinnej, Wojsławic czy Powsina. Coraz liczniejsi szkółkarze oferują sadzonki tego cudu jesieni. Na rynku przeważają u nas typy dzikie, a z kultywarów ‘Sheri’s Cloud’ (o biało cętkowanych liściach) i ‘Miss Scarlet’ (ciemniej zielona latem, a we wrześniu-październiku jaskrawsza niż u typu).

Coś dla ciała, coś dla ducha

Nyssa sylvatica na stanowiskach naturalnych mierzy zwykle 20–25 m wysokości, wyjątkowo rośnie jeszcze wyższa do 35 m. Pierśnica starych osobników wynosi zazwyczaj 0,5–1,0 m, u pomnikowych okazów dochodząc do 1,7 m. Wyjątkowo prosty, strzelisty pień i stożkowata, wąskawa korona upodabniają błotnię wyżynną (leśną) do naszej olszy czarnej lub gruszy polnej (Fot. 2).

Długi i gruby jest także korzeń, głęboko penetrujący glebę, szczególnie u młodych osobników, co szalenie utrudnia ich przesadzanie. Większość konarów wyrasta niemal pod kątem prostym. Ciemnoszara kora pniaków młodych drzewach łuszczy się, by z wiekiem stawać się coraz głębiej pomarszczona i spękana niczym skóra aligatora (Fot. 3). Korowina młodych przyrostów bywa bardzo różna: naga lub owłosiona, bladozielona, niekiedy niemal pomarańczowa. Z wiekiem staje się ciemnobrunatna.

Drewno ich będzie czerwono-brązowe, a rdzeń komorowy, o zielonkawych przegrodach. Ulistnienie tupelo czarnego jest skrętoległe [Holm 1909, Eyde 1963, Little 1980, Burns, Honkala 1990].

Pszczelarzy od stuleci najbardziej interesują kwiaty tupelo czarnego (Fot. 4). Stanowią one przebogate źródło nektaru dla pszczoły miodnej oraz wielu innych owadów. Niekiedy trudno je dostrzec w koronie. Są bowiem malutkie, zielonkawo-białe, o smukłych, puszystych szypułkach, skupione w grona na wierzchołkach gałęzi od maja do czerwca, zatem gdy drzewo będzie już w pełni ulistnione. Błotnia leśna to gatunek poligamiczny, co znaczy, że część osobników będzie jednopienna (z kwiatami męskimi i żeńskimi na tym samym okazie), a część dwupienna, funkcjonalnie męska lub żeńska. Pojedyncze kwiaty charakteryzują się pięciokrotnym, miseczkowatym kielichem oraz pięciodzielną koroną o stosunkowo grubych, lekko rozłożystych płatkach. Kwiatki męskie mają od 5 do 12 pręcików. Słupki kwiatów żeńskich będą krótkie, o 1 bądź 2 dolnych zalążniach [Holm 1909, Eyde 1963, Peattie 1991].

Możliwości pomyłki

Na jesieni kląży leśnej nie da się pomylić z żadnym innym drzewem. W stanie bezlistnym albo wiosną (z samym listowiem, bez kwiecia) zdarza się to nawet ogrodnikom i leśnikom, zwłaszcza oglądając okazy z daleka. Spośród roślin drzewiastych wschodnich wybrzeży Stanów nader podobne bywają kwaśnodrzew amerykański Oxydendrum arboreum, ośnieża górska Halesia monticola, ambrowiec balsamiczny Liquidambar styraciflua, czeremcha późna Padus serotina (w swojej ojczyźnie o zupełnie innym pokroju niż u nas!), a także sasafras lekarski Sassafras albidum. Wszystkie te gatunki można łatwo odróżnić od nissy po kwiatach, a potem owocach [Peattie 1991, Coombes 1992, Johnson 2009].

Błotnia wyżynna jako drzewa miododajne…

Wysoko cenionych, monofloralnych miodów dostarczają trzy najczęstsze gatunki błotni: leśna (wyżynna), wodna (ang. cottongum, wilde olive, large tupelo) N. aquatica L. i bagienna (dwukwiatowa, ang. swamp tupelo) N. biflora Walter. Najwyżej ceniona na rynku jest jednak patoka z błotni ogidżi (ang. white tupelo, river lime, wild lime) N. ogeche L., występującej dziko wyłącznie wzdłuż rzeki Appalachicola. Prawdziwy miód ogidżi pozyskuje się bardzo krótko i z trudem. Ule stawia się na łodziach lub platformach w nurcie. Pszczelarzom dokuczają upał i krwiopijne owady. Stąd pokusa zafałszowania i konieczność certyfikowania tego wartego miliony dolarów produktu regionalnego. Jest lekki, łagodny w smaku, o tak wysokim stosunku glukozy do fruktozy, iż nie krystalizuje. Pierwszym kolonizatorom musiał przypominać nasze lipce, stąd potoczna nazwa „lipy” ang. lime dla tej florydzkiej nissy [White i in. 1962, Lieux 1981, Burckhalter 1992, Overton, Manura 1994, Hill, Webster 1995, Maxwell 2012, Jones, Bryant 2014, Gardiner 2015].

…drewnodajne…

Twarde i ciężkie, krzyżowo usłojone, jasnożółte o białej bieli, trudne do rozłupania, choć łatwe do drążenia drewno nissy leśnej pozostaje surowcem równie istotnym jak miód. W kontakcie z glebą dość prędko gnije, o ile nie zostanie zaimpregnowane. Dzięki swej twardości może – podobnie jak nasz grab czy tropikalne „drzewa żelazne” – zastępować metale przy wyrobie młotów, kół pasowych (bloczków), czółenek tkackich, piast kół, walców oraz wszelkiego rodzaju mis. Nie ustępuje kamieniowi przy fabrykacji płytek, paneli i kostek brukowych. Indianie robili z nich wykałaczki. Miększe sorty nadają się na palety, papierówkę i opał. Łatwość, z jaką chłonie kreozot, czyni zeń świetne podkłady kolejowe. Względna kwasoodporność plus mała wrażliwość na ścieranie sprawia, że drewnem błotni wykłada się posadzki fabryk i warsztatów [Holm 1909, Krawczyszyn, Romberger 1980].

…i biocenotyczne

Niesamowite kontrasty i odcienie błotni leśnej stanowią ekstremalny przykład tzw. flora fruit flagging. To przystosowanie do rozsiewania przez ptaki wędrowne z różnych rodzin, niekiedy zalatujące losowo na stanowiska kląży raz na kilkanaście, kilkadziesiąt lat (zwłaszcza jemiołuszki cedrowe), zatem słabo obeznane z jej owocami. Wśród miłośników pestczaków kląży nie brak starych ewolucyjnie rodzin ptaków, gustujących w czarnych owocach trujących dla wielu innych gatunków: drozdów i jemiołuszek. Jadane także przez dzięcioły, krukowate oraz wiele nieznanych nam w Europie małych i średnich ptaków śpiewających jak tyranki (fibiki), kardynały, pirangi czy przedrzeźniacze. Z gatunków sprowadzonych ze Starego Świata, inwazyjnych i zwalczanych w Stanach i Kanadzie miłośnikiem błotni stał się nasz szpak. Ze ssaków lubią je oposy, wiewiórki i szopy. Dziuple w pniach nissy bywają zasiedlane przez zbiegłe roje pszczoły miodnej, wiele samotnic i os [Burns, Honkala 1990, Cipolini, Stiles 1991, Burckhalter 1992, Jones, Bryant 2014].

Adam Kapler
Przyrodnik niezależny

Literatura:

• Browicz K., Bugała W. (1955). Rzadkie drzewa i krzewy w Arboretum Kórnickim. Arboretum Kórnickie, 1: 11-128.
• Browicz K., Bugała W. (1965). Drzewoznawstwo. PWRiL, Warszawa.
• Burckhalter R. (1992). The genus Nyssa (Cornaceae) in North America: a revision. SIDA, Contributions to Botany, 323-342.
• Burns R., Honkala B. (eds.) (1990). Silvics of North America. Vol. 2: Hardwoods. US Department of Agriculture, Washington DC.
• Cipollini M., Stiles E. (1991). Costs of reproduction in Nyssa sylvatica: sexual dimorphism in reproductive frequency and nutrient flux. Oecologia, 86, 585-593.
• Coombes A. (1992). Drzewa. Seria: Kolekcjoner. Wiedza i Życie, Warszawa.
• Crane E. (2013). The World History of Beekeeping and Honey Hunting. Routledge. p. 305.
• Eder H. (1969). Rzadkie drzewa i krzewy w Leśnym Arboretum w Rogowie. Rocznik Sekcji Dendrologicznej, 23: 97-104.
• Eyde R. H. (1963). Morphological and paleobotanical studies of the Nyssaceae, I: a survey of the modern species and their fruits. Journal of the Arnold Arboretum, 44(1): 1-59.
• Gardiner S. R. (2015). Physicochemical and flavor characterization of Tupelo honey. Master thesis, mscr https://www.ideals.illinois.edu/items/80025 [dostęp 18.01.2024]
• Hill D., Webster T. (1995). Apiculture and forestry (bees and trees). Agroforestry Systems, 29, 313-320.
• Holm T. (1909). Nyssa sylvatica Marsh. American Midland Naturalist, 1 (5): 128-137.
• Johnson O. (2009). Drzewa. Seria: Przewodnik Collinsa. Oficyna Wyd. Multico, Warszawa.
• Jabłoński B. (1998). Wiadomości z botaniki pszczelarskiej. S. 775-862. W: Prabucki J. (red.) Pszczelnictwo. Wyd. Promocyjne „Albatros”, Szczecin.
• Jones G., Bryant V. (2014). Pollen studies of East Texas honey. Palynology, 38(2): 242-258.
• Krawczyszyn J., Romberger J. (1980). Interlocked grain, cambial domains, endogenous rhythms, and time relations, with emphasis on Nyssa sylvatica. American Journal of Botany, 67(2), 228-236.
• Kubota J., Beeson K. C. (1960). The study of cobalt status of soils in Arkansas and Louisiana using the black gum as the indicator plant. In Proceedings. Soil Science Society of America, 24, (6): 527-528.
• Lieux M. H. (1981). An analysis of Mississipi (USA) honey: Pollen, color and moisture. Apidologie, 12(2): 137-158.
• Little E. (1980). The Audubon Society Field Guide to North American Trees: Eastern Region. Knopf, New York.
• Lipiński M. (2010). Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin. Wyd. IV, poprawione przez Z. Kołtowskiego. Powszechne Wyd. Rolniczne i Leśne, Warszawa/Sądecki Bartnik, Stoże.
• Maxwell J. (2012). Beekeepers’ gold: Reconstructing tupelo honey yield in northwest Florida using Nyssa ogeche tree-ring data. The University of North Carolina at Greensboro.
• Moerman D. (1998). Native American ethnobotany. Timber Press, Oregon.
• Overton S., Manura J. (1994). Flavor and Aroma in Commercial Bee Honey – a Purge-and-Trap Thermal-Desorption Technique for the Identification and Quantification of Volatiles and Semivolatiles in Honey. Am. Lab., 26, 45–53.
• Peattie D. (1991). A natural history of trees of eastern and central North America. Houghton Mifflin, Boston.
• Pogorzelec C. (2019). Atlas roślin miododajnych. Klub Miłośników Książki/Wyd. Dragon, Bielsko Biała.
• Seneta W., Dolatowski J., Zieliński J. (2021). Dendrologia. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
• Szymanowski T. (1974). Rozpoznawanie drzew i krzewów ozdobnych w stanie bezlistnym. PWRiL, Warszawa.
• White, J., Riethof, M., Subers, M., Kushnir, I. (1962). Composition of American Honeys. Washington, D.C.
• Wilde J. (2013). Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa.
• Wen J., Stuessy T. (1993). The Phylogeny and Biogeography of Nyssa (Cornaceae). Syst. Bot. 18 (1), 68–79.
• Zhou W., Ji X., Obata S., Pais, A., Dong Y., Peet, R., Xiang Q. (2018). Resolving relationships and phylogeographic history of the Nyssa sylvatica complex using data from RAD-seq and species distribution modeling. Molecular Phylogenetics and Evolution, 126, 1-16.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"