Inwazyjne i potencjalnie inwazyjne rośliny miododajne obcego pochodzenia w Polsce – porady dla pszczelarzy

Zapobieganie inwazjom biologicznym to jedno z najważniejszych zadań współczesnej ochrony przyrody na świecie. Inwazyjne gatunki obce stanowią zagrożenie dla rodzimej różnorodności biologicznej, struktury i funkcjonowania ekosystemów, jak również dla gospodarki, a nawet zdrowia i życia człowieka [Early i in. 2016]. Niezwykle ważne jest wczesne wykrywanie gatunków inwazyjnych lub potencjalnie inwazyjnych, aby móc zapobiec ich rozprzestrzenianiu się, zanim zdążą wyrządzić szkody w środowisku naturalnym i gospodarce [Szymura i Szymura 2016].

Fot. Constanze Dornhoff aka stanzebla, flickr

Inwazja każdego gatunku obcego poprzedzona jest jego introdukcją i naturalizacją. Introdukcja to świadome lub nieświadome wprowadzenie gatunku obcego poza naturalny zasięg jego bytowania [Tokarska-Guzik i in. 2012].

Świadoma introdukcja roślin może dotyczyć gatunków ozdobnych uprawianych w ogrodach botanicznych, czy też gatunków lasotwórczych wprowadzanych w ramach gospodarki leśnej. Natomiast przykładem nieświadomej introdukcji roślin może być zawlekanie diaspor¹ gatunków obcych wraz z zanieczyszczonym materiałem siewnym lub włókienniczym. Naturalizacja to proces zadomowienia gatunku obcego, obejmujący kontynuację procesów rozwojowych i reprodukcyjnych w warunkach środowiskowych panujących na nowym obszarze. W przypadku roślin przyjmuje się, że gatunek obcy musi samoistnie wytwarzać zdolne do rozmnażania pokolenia potomne przez okres przynajmniej 10 lat, aby uznać go za w pełni zadomowiony na nowym obszarze [Pyšek i in. 2004].

Inwazja zadomowionych gatunków roślin rozpoczyna się po osiągnięciu wysokiej liczby potomstwa, rozprzestrzeniającego się na znaczne odległości od wyjściowych (macierzystych) populacji, w tempie powyżej 100 m w czasie krótszym niż 50 lat w przypadku roślin rozprzestrzeniających się głównie za pomocą nasion lub w tempie powyżej 6 m w ciągu 3 lat w przypadku roślin rozprzestrzeniających się za pomocą organów wegetatywnych [Pyšek i in. 2004]. Tak jak w przypadku ogrodów botanicznych czy upraw leśnych, wprowadzanie obcych gatunków roślin na potrzeby hodowli pszczół może w wielu przypadkach doprowadzić do naturalizacji i inwazji. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie podstaw prawnych obejmujących wprowadzanie i rozprzestrzenianie obcych i inwazyjnych gatunków roślin w Polsce oraz wskazanie racjonalnych rozwiązań dotyczących uprawy obcych gatunków roślin miododajnych przez pszczelarzy.

Wprowadzanie obcych i inwazyjnych gatunków roślin do środowiska – podstawy prawne

Ustawa z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych (Dz.U. 2021, poz. 1718) określa m.in. zadania i kompetencje organów administracji publicznej oraz innych podmiotów związane z wykonywaniem przepisów rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych (Dz.Urz. UE L 317 z 04.11.2014, str. 35, z późn. zm.). Zgodnie z ustawą zakazuje się wprowadzania do środowiska oraz przemieszczania w środowisku gatunków obcych. W odniesieniu do inwazyjnego gatunku obcego (IGO), stwarzającego zagrożenie na terenie Polski, zakazuje się także jego przywozu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub wywozu z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, transportu (z wyłączeniem transportu IGO stwarzającego zagrożenie dla Polski w związku z przeprowadzanymi działaniami zaradczymi), przetrzymywania, chowu lub hodowli, rozmnażania lub uprawy, wprowadzania do obrotu, wykorzystywania oraz wymiany.

Uprawa obcych i inwazyjnych roślin miododajnych przez pszczelarzy

W Polsce uprawia się wiele obcych gatunków roślin miododajnych na potrzeby pszczelarstwa [Lipiński 2010, Ślósarz i Kostuch 2019, Wyłupek i in. 2020]. Niektóre z nich mają bardzo niski potencjał zadomowienia i nie są inwazyjne, np. facelia błękitna (Phacelia tanacetifolia Benth.), gryka zwyczajna (Fagopyrum esculentum Moench), czy też kapusta rzepak (Brassica napus L.). Inne z kolei mają wysoki potencjał inwazyjny, np. trojeść amerykańska, lub już od dłuższego czasu są inwazyjne, np. barszcz Mantegazziego, łubin trwały (Lupinus polyphyllus Lindl.), nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis L.) i robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia L.) [Tokarska-Guzik i in. 2012, Tomczyk 2015, Ślósarz i Kostuch 2019]. Przy braku odpowiedniej wiedzy i kontroli wiele obcych roślin uprawianych w pobliżu pasiek może z łatwością przedostać się poza teren uprawy. Pszczelarze, którzy uprawiają obce gatunki roślin miododajnych lub którzy chcieliby wprowadzić takie gatunki do uprawy w ramach racjonalnej gospodarki rolnej, wraz z respektowaniem prawa powinni stosować zasady odnoszące się do ogrodnictwa, zawarte w Kodeksie dobrych praktyk [2014]. Poniżej przedstawiam najważniejsze porady dla pszczelarzy dotyczące uprawy obcych i inwazyjnych roślin miododajnych w Polsce:

1. Nie wprowadzać do uprawy obcych gatunków stwarzających zagrożenie na terenie Unii Europejskiej, które zostały wymienione w rozporządzeniach wykonawczych Komisji (UE) nr: 2016/1141 z 13 lipca 2016 r. i 2017/1263 z 12 lipca 2017 r. oraz 2019/1262 z 25 lipca 2019 r. W szczególności należy zwrócić uwagę na gatunki, które są zadomowione i inwazyjne w Polsce, czyli barszcz Mantegazziego, barszcz Sosnowskiego, bożodrzew gruczołowaty i niecierpek gruczołowaty, lub zadomowione i potencjalnie inwazyjne, czyli trojeść amerykańska.

2. Nie wprowadzać do uprawy obcych gatunków wymienionych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (Dz. U. Nr 210, poz. 1260, patrz rozdział 2). W szczególności należy zwrócić uwagę na te taksony, które są zadomowione i inwazyjne w Polsce, czyli barszcz Mantegazziego, barszcz Sosnowskiego, bożodrzew gruczołowaty, kolczurka klapowana, niecierpek gruczołowaty, niecierpek pomarańczowy, rdestowiec czeski, rdestowiec japoński i rdestowiec sachaliński, lub zadomowione i potencjalnie inwazyjne, czyli trojeść amerykańska.

3. Nie wprowadzać do uprawy innych roślin obcego pochodzenia, które zostały uznane za inwazyjne w Polsce [Tokarska-Guzik i in. 2012, 2021], a w szczególności takich taksonów jak: aronia śliwolistna (Aronia × prunifolia (Marshall) Rehder), aster nowobelgijski (Aster novi-belgii L.), aster wierzbolistny (Aster × salignus Willd.), czeremcha amerykańska (Padus serotina (Ehrh.) Borkh.), dąb czerwony (Quercus rubra L.), dereń rozłogowy (Cornus sericea L. emend. Murray), dławisz okrągłolistny (Celastrus orbiculatus Thunb.), jesion pensylwański (Fraxinus pennsylvanica Marshall), klon jesionolistny (Acer negundo L.), kolcowój pospolity (Lycium barbarum L.), koniczyna odstająca (Trifolium patens Schreb.), kroplik żółty (Mimulus guttatus DC.), łubin trwały (Lupinus polyphyllus L.), naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea L.), nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis L.), nawłoć późna (Solidago gigantea Aiton), nawłoć wąskolistna (Solidago graminifolia (L.) Elliott), niecierpek pomarańczowy (Impatiens capensis Meerb.), orzech włoski (Juglans regia L.), powojnik pnący (Clematis vitalba L.), rdest wielokłosowy (Polygonum polystachyum Wall. ex Meisn.), róża pomarszczona (Rosa rugosa Thunb.), rudbekia naga (Rudbeckia laciniata L.), słonecznik bulwiasty (Helianthus tuberosus L.), smotrawa okazała (Telekia speciosa (Schreb.) Baumg.), sparceta siewna (Onobrychis viciifolia Scop.), sumak octowiec (Rhus typhina L.), świdośliwa Lamarcka (Amelanchier × lamarckii F. G. Schroed.), świdośliwa kłosowa (Amelanchier × spicata (Lam.) K. Koch), tawuła kutnerowata (Spiraea tomentosa L.), tojeść kropkowana (Lysimachia punctata L.), wiązowiec zachodni (Celtis occidentalis L.), winobluszcz zaroślowy (Parthenocissus inserta (A. Kern.) Fritsch). Zgodnie z Kodeksem dobrych praktyk [2014] powyższe zalecenie nie dotyczy odmian uprawnych (kultywarów), odmian botanicznych oraz form geograficznych, które nie są uznawane za inwazyjne. Przy class="tagi24 color-grey-75-bg"nie powinny być uprawiane w Polsce przedstawiam na Ilustracji 1.

Ilustracja. 1. Przykłady inwazyjnych obcych gatunków roślin miododajnych, które nie powinny być wprowadzane do uprawy w Polsce:
A – barszcz Mantegazziego (Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier),
B – czeremcha amerykańska (Padus serotina (Ehrh.) Borkh.),
C – dąb czerwony (Quercus rubra L.),
D – kolczurka klapowana (Echinocystis lobata (Michx.) Torr. & A. Gray),
E – nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis L.),
F – niecierpek gruczołowaty (Impatiens glandulifera Royle),
G – rdestowiec japoński (Reynoutria japonica Houtt.),
H – robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia L.),
I – rudbekia naga (Rudbeckia laciniata L.).
Fot. Artur Pliszko.

4. Unikać uprawy innych obcych gatunków zadomowionych, potencjalnie inwazyjnych, takich jak: czeremcha wirginijska (Padus virginiana (L.) Mill.), irga błyszcząca (Cotoneaster lucidus Schltdl.) i mahonia pospolita (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.).

Ilustracja. 2. Przykłady rodzimych gatunków roślin miododajnych, które mogą być uprawiane przez pszczelarzy w Polsce:
A – chaber łąkowy (Centaurea jacea L.),
B – czeremcha zwyczajna (Padus avium Mill.),
C – komonica zwyczajna (Lotus corniculatus L.),
D – koniczyna biała (Trifolium repens L.),
E – marchew zwyczajna (Daucus carota L.),
F – nawłoć pospolita (Solidago virgaurea L.),
G – sadziec konopiasty (Eupatorium cannabinum L.),
H – szałwia łąkowa (Salvia pratensis L.),
I – żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare L.).
Fot. Artur Pliszko.

5. Promować uprawę rodzimych lub nieinwazyjnych obcych gatunków roślin miododajnych. Warto zwrócić uwagę na listę gatunków wymienionych w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 9 stycznia 2019 r. (Dz. U. 2019, poz. 100) dotyczącego obszarów proekologicznych. Na liście tej znajduje się wiele gatunków rodzimych, np. krwawnica pospolita (Lythrum salicaria L.), lebiodka pospolita (Origanum vulgare L)., nostrzyk biały (Melilotus alba Medik.), świerzbnica polna (Knautia arvensis (L.) J. M. Coult.), jak i obcych, ale nieinwazyjnych, np. facelia błękitna, gorczyca jasna (Sinapis alba L.), kolendra siewna (Coriandrum sativum L.), ogórecznik lekarski (Borago officinalis L.), które są bogate w pyłek i nektar. Dobrą alternatywą dla obcej i potencjalnie inwazyjnej trojeści amerykańskiej może być rodzimy trędownik bulwiasty (Scrophularia nodosa L.), a dla robinii akacjowej – malina właściwa (Rubus idaeus L.) [Tomczyk 2015]. Przykłady rodzimych i nieinwazyjnych obcych gatunków roślin miododajnych, które mogą być uprawiane przez pszczelarzy w Polsce przedstawiono na Ilustracjach 2 i 3.

Ilustracja 3. Przykłady nieinwazyjnych obcych gatunków roślin miododajnych, które mogą być uprawiane przez pszczelarzy w Polsce:
A – chaber bławatek (Centaurea cyanus L.),
B – cykoria podróżnik (Cichorium intybus L.),
C – gorczyca polna (Sinapis arvensis L.),
D – jasnota biała (Lamium album L.),
E – kolendra siewna (Coriandrum sativum L.),
F – mak polny (Papaver rhoeas L.),
G – ogórecznik lekarski (Borago officinalis L.),
H – ślaz zygmarek (Malva alcea L.),
I – wiśnia pospolita (Cerasus vulgaris Mill.).
Fot. Artur Pliszko.

6. Poszerzać i przekazywać wiedzę o inwazyjnych gatunkach roślin obcego pochodzenia. Należy dokładnie rozpoznawać uprawiane obce gatunki roślin miododajnych i mieć świadomość ich zdolności zadomawiania i inwazji w warunkach środowiskowych Polski. Kupując mieszanki roślin miododajnych, należy pytać sprzedawcę lub producenta o jej dokładny skład gatunkowy. Warto komunikować się z innymi pszczelarzami, dzielić się własnymi doświadczeniami w uprawie rodzimych i obcych gatunków roślin miododajnych, czy też konsultować się ze specjalistami w dziedzinie ogrodnictwa. Należy systematycznie aktualizować wiedzę o gatunkach inwazyjnych roślin w Polsce, wykorzystując np. informacje i materiały udostępniane na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska:

• http://projekty.gdos.gov.pl/gatunki-obce
• http://projekty.gdos.gov.pl/kdpo-publikacje-i-materialy-do-pobrania

7. Kontrolować uprawę gatunków obcych. Należy przede wszystkim pamiętać o zapobieganiu wydostawania się roślin poza uprawę, kontrolowaniu rozrastania się roślin rozmnażających się wegetatywnie, składowaniu części roślin zawierających diaspory w dobrze zabezpieczonych miejscach. Ponadto należy regularnie sprawdzać otoczenie uprawy w celu wczesnego wykrycia i usunięcia osobników obcych gatunków roślin, które uciekły, a także unikać uprawy IGO w pobliżu terenów chronionych takich jak rezerwaty przyrody czy parki narodowe. Wiele konkretnych zasad postępowania z obcymi roślinami można znaleźć w Kodeksie dobrych praktyk [2014].

Dr Artur Pliszko
Instytut Botaniki
Wydział Biologii Uniwersytetu Jagiellońskiego

1 - Diaspora to część rośliny służąca do rozmnażania i rozprzestrzeniania. Wyróżnia się diaspory generatywne (nasiona, owoce) i wegetatywne (np. kłącza, rozłogi, bulwy).

2 - Ochrona czynna ex situ dotyczy ochrony gatunków poza miejscami ich naturalnego występowania. W przypadku roślin może być realizowana w ogrodach botanicznych i bankach genów.

3 - Niektóre gatunki nie mają polskich nazw zwyczajowych.

Bibliografia

Early R., Bradley B. A., Dukes J. S., Lawler J. J., Olden J. D., Blumenthal D. M., Gonzalez P., Grosholz E. D., Ibañez I., Miller L. P., Cascade J. B., Sorte C. J. B., Tatem, A. J. (2016) Global threats from invasive alien species in the twenty-first century and national response capacities. Nature Communications 7, 12485.

Kodeks dobrych praktyk (2014) Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, http://projekty.gdos.gov.pl/files/artykuly/36446/Kodeks_Dobrych_Praktyk_icon.pdf

Lipiński M. (2010) Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin. Wyd. IV pod red. Naukową dr. Z. Kołtowskiego. Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa; Wydawnictwo Sądecki Bartnik, Stróże.

Pyšek P., Richardson D. M., Rejmánek M., Webster G. L., Williamson M., Kirschner J. (2004) Alien plants in checklists and floras: towards better communication between taxonomists and ecologists. Taxon 53(1): 131-143.

Szymura T. H., Szymura M. (2016) Inwazje roślinne – podstawy ekologiczne, modelowanie i zapobieganie. Acta Botanica Silesiaca 12: 5-24.

Ślósarz J, Kostuch J. (2019) Wykorzystanie wybranych roślin miododajnych

do poprawy bazy pożytkowej pszczoły miodnej. Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego z s. w Karniowicach, Karniowice.

Tokarska-Guzik B., Bzdęga K., Dajdok Z., Mazurska K., Solarz W. (2021) Invasive alien plants in Poland – the state of research and the use of the results in practice. Environmental & Socio-economic Studies 9(4): 71-95.

Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zajac A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński C. (2012) Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa.

Tomczyk M. (2015) Najgroźniejsze inwazyjne gatunki miododajne oraz możliwość ich zastąpienia. W: Szymański E. M. (red.) Pszczelarstwo a ochrona pszczół. Górnołużyckie Stowarzyszenie Pszczelarzy w Zgorzelcu, Zgorzelec, 56-62.

Wyłupek T., Powroźnik M., Widelska M. (2020) Album roślin miododajnych. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Lublinie, Lublin.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"