Pozostałości substancji farmakologicznie czynnych w miodach pozyskiwanych w polskich pasiekach

Miód jest powszechnie uważany za produkt naturalny i zdrowy. Musi spełniać określone wymogi, w tym być wolny od jakichkolwiek dodatków czy substancji obcych. Stosowanie w celach profilaktycznych czy leczniczych substancji farmakologicznie czynnych u pszczół może prowadzić do gromadzenia się ich pozostałości w produktach pszczelich, w tym w miodzie, co może stanowić zagrożenie dla zdrowia konsumenta.

Fot. Nadiia Koval z freepik

Obowiązujące przepisy zabraniają rejestrowania, a zatem i podawania zwierzętom produkującym żywność, weterynaryjnych produktów leczniczych zawierających substancje farmakologicznie czynne, które nie są wymienione w Tabeli 1 (substancje dozwolone) lub są wymienione w Tabeli 2 (substancje zakazane) rozporządzenia Komisji (EU) nr 37/2010. Ponadto każdy weterynaryjny produkt leczniczy musi być dopuszczony do obrotu w Polsce przez Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (Prawo farmaceutyczne, Ustawa z dnia 6 września 2001 r., Dz.U. 2001, Nr 126, poz. 1381). Obecnie zgodnie z unijną klasyfikacją w odniesieniu do maksymalnych limitów pozostałości (MLP) substancjami dozwolonymi do stosowania u pszczół miodnych, jako środki przeciwpasożytnicze do zwalczania warrozy, są: amitraza (akarycyd), dla której MLP w miodzie wynosi 200 μg/kg oraz kumafos (insektycyd fosforanoorganiczny) z MLP równym 100 μg/kg. Innymi dozwolonymi substancjami warrozobójczymi są flumetryna i tau-fluwalinat z grupy pyretroidów oraz różnego rodzaju kwasy organiczne, takie jak kwas mrówkowy czy kwas szczawiowy, a także olejki eteryczne, w tym olejek eukaliptusowy, tymol, mentol czy kamfora, dla których, ze względu na niską toksyczność i brak występowania pozostałości w ulu, MLP nie jest wymagany. Należy zwrócić uwagę, że nie ma obecnie w Polsce żadnego zarejestrowanego do leczenia pszczoły miodnej weterynaryjnego produktu leczniczego zawierającego kumafos czy tau-fluwalinat.

Krajowy program badań kontrolnych pozostałości w miodzie

Za spełnienie wymogów jakości i jednocześnie zapewnienie bezpieczeństwa miodu odpowiada jego producent. Służby weterynaryjne sprawują jedynie funkcję nadzorującą, prowadząc kontrole urzędowe (rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/625 z dnia 15 marca 2017 r.). W Polsce taka kontrola realizowana jest jako „Krajowy program badań kontrolnych substancji niedozwolonych, pozostałości chemicznych, biologicznych, produktów leczniczych u zwierząt, w produktach pochodzenia zwierzęcego oraz w wodzie przeznaczonej do pojenia zwierząt i paszach”, za którego realizację odpowiedzialne jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Inspekcja Weterynaryjna. Rolę koordynatora, jako Krajowe Laboratorium Referencyjne, pełni Zakład Farmakologii i Toksykologii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Instytutu Badawczego (PIWet-PIB) w Puławach. W ramach tego programu w miodzie monitoruje się obecność głównie pozostałości substancji przeciwbakteryjnych (grupa B1) oraz substancji zakazanych (grupa A6). Pozostałe substancje kontrolowane należą do grupy pyretroidów i karbaminianów (grupa B2c) oraz innych substancji farmakologicznie czynnych, czyli akarycydów (grupa B2f), a także zanieczyszczeń środowiskowych takich jak związki chloroorganiczne, w tym polichlorowane bifenyle, tzw. PCB (grupa B3a), związki fosforoorganiczne (grupa B3b) oraz pierwiastki toksyczne (grupa B3c), co przedstawiłam w Tabeli 1. Próbki miodu pobierane są na każdym etapie produkcji, a roczna liczba próbek do badań ukierunkowanych wynosi przynajmniej 10 na 300 ton rocznej produkcji pierwszych 3000 ton produkcji i 1 próbkę na 300 każdych dodatkowych ton miodu.

Wyniki krajowych badań kontrolnych pozostałości w miodzie

W Polsce w ramach programu badań kontrolnych substancji niedozwolonych, pozostałości chemicznych, biologicznych i produktów leczniczych w latach 2012–2021 pobrano od 273 do 490 próbek miodu rocznie, z czego od 6 do 16 próbek (1,22%–4,03%) oceniono jako niezgodne z obowiązującymi przepisami.

Główną przyczyną niezgodności (79%) była obecność substancji przeciwbakteryjnych z grupy B1 (Ilustr. 1). Na 166–287 próbek miodu rocznie badanych w tej grupie 5–12 próbek (2,09–6,02%) było niezgodnych (Ilustr. 2). Najczęściej w próbkach miodu znajdowano sulfonamidy (77%), a wśród nich mieszaninę sulfametazyny, sulfatiazolu i sulfacetamidu, a także sulfachloropirazynę. Inne rzadziej stwierdzane w miodzie sulfonamidy to sulfadimetoksyna, sulfametoksazol oraz sulfomerazyna w połączeniu z trimetoprimem z grupy diaminopirymidyn. W pojedynczych próbkach miodu stwierdzano również streptomycynę należącą do grupy aminoglikozydów (2%) – patrz: Ilustracja 1. Obecność w miodzie wyżej wymienionych substancji przeciwbakteryjnych sugeruje, że w ulu zastosowano weterynaryjne produkty lecznicze zarejestrowane dla gatunków innych niż pszczoła miodna.

Konsekwencje występowania pozostałości w miodzie

Obecność pozostałości substancji farmakologicznie czynnych w miodzie wiąże się z ryzykiem występowania efektów niepożądanego działania u konsumentów. Może to być bezpośrednie działanie ototoksyczne (aminoglikozydy, makrolidy), nefrotoksyczne (aminoglikozydy), hepatotoksyczne (tetracykliny), a także wywoływanie reakcji alergicznych (penicyliny, tetracykliny, sulfonamidy). Przyjmowanie żywności zawierającej pozostałości substancji przeciwbakteryjnych może prowadzić do dysbakterioz i hipowitaminoz, powstawania szczepów lekoopornych i zatruć pokarmowych na tle bakteryjnym. Natomiast substancje zakazane (nitrofurany, nitroimidazole, chloramfenikol) mają potencjał mutagenny i rakotwórczy dla człowieka.

Fot. azerbaijan_stockers z freepik

Podsumowanie

Stosowanie substancji farmakologicznie czynnych do zapobiegania czy zwalczania chorób zakaźnych i inwazyjnych czerwiu i pszczół jest często nieuzasadnione i niepoparte żadnymi badaniami naukowymi. Podawanie preparatów leczniczych niezgodnie z zaleceniami producenta czy leczenie pszczół bez konsultacji z lekarzem weterynarii może skutkować wysokimi poziomami (mg/kg) pozostałości nie tylko w miodzie, ale też w innych produktach pszczelich takich jak wosk czy pierzga. Pozostałości większości substancji mogą być wykrywane w miodzie zebranym rok po ich zastosowaniu, a zanieczyszczona węza czy plastry woskowe użyte w rodzinie, mogą być źródłem pozostałości substancji w miodzie produkowanym przez pszczoły, którym nie podawano żadnych środków leczniczych. Dlatego ważne są działania profilaktyczne oparte na zabiegach higieniczno-hodowlanych w pasiece, które ograniczą pojawianie się chorób pszczół, a tym samym zminimalizują lub zapobiegną stosowaniu substancji farmakologicznie czynnych i obecności ich pozostałości w miodzie.

Dr hab. Kamila Mitrowska
Zakład Farmakologii i Toksykologii
w Puławach

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"