Wzbogacanie nieużytków, przekształcanie nieużytków w tereny wartościowe pszczelarsko

Pierwszym krokiem do wzbogacenia bazy pożytkowej jest analiza roślinności wokół pasieki, w promieniu efektywnego oblotu pszczół (za taką odległość warto przyjąć 0,5–2 km). Kolejnym zaś – poznanie mechanizmów rządzących w tych zbiorowiskach. Dla rodzin pszczelich ważne jest mozaikowe występowanie różnych typów roślinności, które zapewnia ciągłość pożytku i dostęp do różnorodnego gatunkowo pyłku kwiatowego.

Fot. Phil Wyatt / flickr

Nieużytki, miedze oraz ugory są często cennym źródłem zróżnicowanego pokarmu dla pszczół miodnych, szczególnie gdy sąsiadują z uprawami roślin niebędących miododajnymi lub z intensywnie użytkowanymi łąkami i pastwiskami. W wielu rejonach kraju spotyka się porzucone pola i łąki. Czasem są to miejsca trudniej dostępne, dlatego uważane za przynoszące mniejsze zyski, w innych, zwłaszcza na południu Polski, uruchomiły się osuwiska. Są też grunty, których nie można wykorzystać do działalności rolniczej ze względu na położenie lub słabe gleby. Należą tu siedliska ruderalne (przydroża, tzw. przypłocia i przychacia, sąsiedztwo ogrodzeń i domów, rumowiska, piaszczyste łachy, nasypy kolejowe), a także nieczynne kamieniołomy, piaskownie, żwirownie itp.

Dobór roślin

Zaleca się, by odtwarzanie roślinności miododajnej i tworzenie mieszanek roślin pożytkowych wspierających lokalną bioróżnorodność, w tym sieci zapyleń, opierało się na badaniach fitosocjologicznych. Umożliwiają one przygotowanie kompozycji o odpowiednim składzie gatunkowym opartym na lokalnie występujących kombinacjach gatunków i zachowaniu proporcji roślin wynikających z ich udziału w płatach zbiorowisk w danej okolicy. Listy roślin pożytkowych warto tworzyć na podstawie zbiorowisk roślinnych znajdujących się w okolicy pasieki. Mamy wówczas pewność, że na tym terenie jesteśmy w stanie zapewnić im odpowiednie warunki rozwoju. Pyłkodajne i nektarodajne rośliny uprawne dobieramy według ich wymagań siedliskowych.

Określenie żywotności

Zbiorowisko roślinne współtworzą gatunki, które znajdują w nim optymalne warunki życiowe. Wówczas dobrze się rozwijają i przechodzą pełny cykl życiowy (m.in. wydają zdolne do kiełkowania nasiona, z których rozwijają się prawidłowo kolejne pokolenia). Czasem towarzyszą im gatunki, które nie kwitną, nie wydają nasion i często osiągają mniejsze rozmiary. Pochodzą one z innych zbiorowisk lub są pozostałością wcześniejszych stadiów danego zbiorowiska.

Zbiór nasion z natury

Zbiór diaspor, czyli fragmentów roślin służących rozprzestrzenianiu się i rozmnażaniu (owoców, owocostanów, nasion) z płatów zbiorowisk roślinnych w sąsiedztwie nieużytków jest dobrym rozwiązaniem, ponieważ pozwala zachować lokalne ekotypy, przystosowane do miejscowych warunków siedliskowych i często specyficznego mikroklimatu. Jak wiemy, rośliny lepiej rozwijają się i nektarują w najlepszych dla siebie warunkach siedliskowych.

Podczas zbioru pamiętajmy o kilku zasadach:

1. nie zbieramy nasion z roślin chronionych;

2. wybieramy wyłącznie rośliny rodzime dla flory Polski;

3. wybieramy gatunki, które będą się dobrze rozwijały w nowym miejscu (wybieramy według siedliska);

4. zapoznajemy się z biologią wybranych przez nas gatunków (czy to roślina jednoroczna, dwuletnia, bylina; czy nasiona potrzebują stratyfikacji termicznej);

5. zbieramy tylko z roślin licznie rosnących w danym miejscu;

6. zbieramy po trochę z wielu różnych okazów;

7. zbieramy tylko nasiona dojrzałe;

8. zbieramy niewielkie ilości, tak by nie zubożyć dobrze zachowanych płatów roślinności;

9. nie rozsiewamy nasion roślin, które mogłyby zachwaścić sąsiednie uprawy.

Diaspory można zbierać ręcznie. Przy dużych projektach ochrony przyrody nasiona roślin łąkowych odzyskuje się w specjalnie w tym celu skonstruowanych wialniach do siana lub kombajnach. W takich przypadkach tworzone są też szkółki roślin zielnych z przeznaczeniem do wysadzenia lub dalszego pozyskiwania materiału nasiennego.

Źródło: Jongepierová, Poková [2006], zmienione.

Glebowy bank nasion

Fot. Joshua Mayer / flickr

Są to zasoby (rezerwy) zdolnych do życia nasion obecnych w glebie i na jej powierzchni. Nasiona leżą na różnych głębokościach. Najwięcej z nich znajduje się w warstwie 0–10 cm. Przemieszczają się na różne głębokości oraz w poziomie dzięki działalności zwierząt (dżdżownic, larw chrząszczy, ssaków prowadzących ziemny tryb życia: kretów, myszy itd., zwierząt kopytnych i ryjących, człowieka). Mogą kiełkować w sprzyjających warunkach, często w wyniku różnego rodzaju zaburzeń: powstania luk umożliwiających dopływ światła, wzruszenia gleby przez zwierzęta itp. Największe szanse na wykiełkowanie mają nasiona znajdujące się na powierzchni gleby oraz w jej powierzchniowej warstwie. Tworzą one tzw. aktywny bank nasion. Nasiona leżące głębiej i potrzebujące do kiełkowania zaburzenia, które przeniesie je w powierzchniowe warstwy gleby, tworzą potencjalny bank nasion. Gdy jako kryterium przyjmiemy czas przebywania nasion w glebie, możemy wyróżnić bank krótkotrwały (obecny tylko w czasie lata – tworzą go gatunki, które kiełkują jesienią lub obecny tylko w zimie – tworzą go gatunki, które kiełkują wiosną) i trwały (powstaje, gdy większość nasion kiełkuje niedługo po wysianiu, a reszta pozostaje w glebie lub odwrotnie). Gdy w miejscu nieużytku rosło wcześniej wiele ważnych pszczelarsko roślin, uruchomienie istniejącego już glebowego banku nasion może być bardzo cennym zabiegiem.

Tworzenie luk w runi, ściółce, wojłoku, zmniejszanie zacienienia

Co to są luki?

Są to przestrzenie otwartej gleby w runi, ściółce, wojłoku². W wyniku ich powstania nasiona mają dostęp do gleby, natomiast nasiona zdeponowane w glebowym banku nasion dostęp do słońca, a tym samym możliwość wykiełkowania. Są zazwyczaj efektem zaburzeń powstałych w wyniku czynników biotycznych i abiotycznych³. Luki charakteryzują się wieloma cechami, m.in. wielkością i kształtem. W takich miejscach mogą kiełkować nasiona pochodzące z glebowego banku nasion, deszczu nasion⁴ lub wysiewane ręcznie.

Jak i kiedy tworzyć luki?

Tworzymy je poprzez odkrywanie powierzchni gleby na niewielkiej powierzchni. Możemy to zrobić przez usuwanie nadmiaru suchych liści traw, rozgarnianie gęstych kobierców mchów, pozostawiając ziemię wzruszoną przez dżdżownice lub owady (mrówki) i ssaki (norniki, krety, dziki). Najkorzystniejsze jest tworzenie luk o różnej wielkości w czasie całego sezonu wegetacyjnego, ponieważ umożliwia to pojawianie się siewek gatunków o różnych wymaganiach co do kiełkowania, różnej biologii i ekologii. W wolnych przestrzeniach w runi najwięcej siewek pojawia się na wiosnę. Część gatunków reaguje pozytywnie na większe luki, część zaś negatywnie. Są też takie, których reakcja zmienia się w zależności od warunków siedliskowych. Można zdecydować się na przestrzenie przypominające wielkością kretowiny, rozsiane losowo lub w pobliżu wybranych roślin.

Jak odtworzyć porzuconą łąkę, ciepłolubne okrajki i murawę?

W jaki sposób możemy poprawić miododajność zbiorowiska nieleśnego zarastającego pokrzywą i innymi roślinami azotolubnymi, roślinami inwazyjnymi, podrostem drzew i krzewów? Jeśli są to pojedyncze niechciane rośliny, można wykopać je przy pomocy łopaty. Chwasty kłączowe, szczególnie z rodziny selerowatych ustępują, gdy wypasa się zwierzęta, natomiast pokrzywa szybko znika przy regularnym koszeniu.

Jak pielęgnować dobrze zachowane i odtworzone płaty zbiorowisk, by zapewnić ciągłość pożytku?

Niezwykle ważne jest prawidłowe pielęgnowanie płatów roślinności przeznaczonych na bazę pożytkową. Jeśli są to miedze i miejsca, w których przeważają rośliny łąk świeżych, sprawdzą się zabiegi stosowane przy tradycyjnym użytkowaniu łąk, zwłaszcza koszenie.

Dr Maria Janicka
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

1 - Ziołorośla okrajkowe – ciepłolubne zbiorowiska roślinne występujące w postaci wąskiego pasa (tzw. okrajka) na obrzeżach lasów i zarośli. Tworzą je byliny o okazałych kwiatach, np. cieciorka pstra, czyścica storzyszek, groszek leśny, lebiodka pospolita, przytulia właściwa, traganek szerokolistny i wyka długożagielkowa.

2 - Wojłok – gruba warstwa zeschniętych liści i pędów, która nie przepuszcza światła do powierzchni gleby lub ogranicza jego dostępność i zatrzymuje nasiona.

3 - Czynniki biotyczne i abiotyczne – są to warunki środowiska oddziałujące bezpośrednio lub pośrednio na organizmy żywe. W przypadku czynników biotycznych są to relacje między organizmami (np. uszkadzanie roślin przez zwierzęta roślinożerne, zapylanie roślin przez owady). Do czynników abiotycznych zalicza się natomiast klimat, rzeźbę terenu, skład chemiczny gleby, wilgotność powietrza i podłoża itp.

4 - Deszcz nasion – spadanie nasion na ziemię w wyniku rozsiewania ich przez wiatr, zwierzęta, siłę grawitacji, wodę itp.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"