Ewolucyjno-kreacjonistyczna mitologia pszczelarska

Wyobrażenie: Pszczoła jest zwierzęciem boskim stworzonym przez siłę wyższą jako gotowy autorski organizm.

Sprostowanie: Pszczoła, jak każdy aktualnie żyjący organizm na Ziemi, wyewoluowała w grze przypadku z koniecznością dostosowywania się do zmieniających się warunków życia. Powstałe w wyniku tego procesu pszczoły nie są projektem inteligentnym. Nie mają inżyniera-konstruktora, innymi słowy: autora.

fot. lifeonwhite

Wyobrażenie: Pszczoła jest zwierzęciem doskonałym, a super­organizm, jaki tworzy rodzina pszczela, jest idealną społecznością.

Sprostowanie: Przodkiem wszystkim organizmów żyjących na Ziemi jest najprawdopodobniej hipotetyczny organizm przypominający bakterię nazywany LUCA (z ang. ostatni uniwersalny przodek) lub bliżej nieokreślona wspólnota genetyczna podobnych mikroorganizmów żyjąca ok. 4 miliardy lat temu.

Prawdą więc jest, że generalnie wszystkie organizmy wyewoluowały od niegdyś istniejących form prostszych drogą stopniowych zmian i społeczne owady wywodzą się od przodków żyjących indywidualnie. Mimo wszystko ewolucja nie jest procesem postępowym. Potrafi również upraszczać, a organizmy żyjące dziś nie są doskonalsze niż kiedyś.

Fot. Jonas Thorén, Pixabay

Można więc napisać, że inwestycje i poniesione koszty we własną reprodukcję zostają zmarnowane.

U pszczół występuje też pasożytnictwo społeczne, które przypomina zachowanie kukułki, a u niektórych afrykańskich pszczół miodnych i wszystkich trzmielców jest to wręcz główna strategia na rozprzestrzenianie swoich genów. Nie wspomnę już o sposobie traktowania kosztownych w utrzymaniu w nadmiarze wyprodukowanych wcześniej trutni, które to zjawisko wszyscy pszczelarze doskonale znają.

Wyobrażenie: Dzięki selekcji naturalnej przetrwają najlepsze i najsilniejsze geny.

Sprostowanie: Wynikiem mechanizmu selekcji naturalnej są różnego rodzaju adaptacje, jednak nie są one najlepszymi rozwiązaniami z możliwych, a tylko wystarczającymi do przetrwania. Nie najskuteczniejszymi możliwymi, a tylko skuteczniejszymi od innych.

Rys. 1. Według najnowszej kladystyki pszczoły pochodzą od grzebaczy (os grzebiących) i od parazytoidów, czyli pasożytów, które, zabijają swoją ofiarę, zjadając ją powoli od wewnątrz do zewnątrz. Pszczoły są też bliżej spokrewnione z mrówkami niż z osowatymi.

Nawet jeśli byłoby korzystne dla pszczoły, aby dojrzewała w inny sposób niż przepoczwarczenie się zupełne i histoliza, zmiana ta po prostu nie byłaby możliwa, ponieważ jest już osadzona w genetycznym programie na wielu poziomach ontogenezy (rozwoju osobniczego).

Rys. 2. Porównanie pokładełka cykady i żądła pszczoły miodnej. Rys. Teresa Kobiałka

Koszt śmierci robotnicy dla rodziny pszczelej jest duży, ale zgodnie z tą hipotezą, jest on wynikiem tego, że skóra ssaka jest zbyt gruba i włóknista, aby dało się wyjąć żądło bez uszkodzenia odwłoka.

Rys. 3. Nerw krtaniowy wsteczny prowadzący od mózgu do krtani u ssaków, choć mógłby konstrukcje prowadzić krótszą drogą, to nie było to możliwe, ponieważ oplata tętnice blisko serca, co jest wynikiem ewolucji i pochodzenia od ryb, które szyi nie miały. Najdłuższy znany nerw u ssaków ma żyrafa (długość ok. 2 metrów). Jest to sytuacja, która świetnie odpowiada symbolicznej historyjce o ogrodniku i wężu ogrodowym (patrz str. 310). Rys. Martyna Walerowicz

Wyobrażenie: Selekcja naturalna dąży do zaspokojenia potrzeb organizmów i działa według nich.

Sprostowanie: Selekcja naturalna nie ma żadnych intencji ani zmysłów; nie potrafi wyczuć, czego gatunek lub jednostka „potrzebuje” lub co „woli”. Selekcja naturalna działa na genetycznej zmienności populacji, a ta zmienność jest generowana przez losowe mutacje – proces, na który nie ma wpływu to, czego potrzebują organizmy w populacji.

Wyobrażenie: Selekcja naturalna działa dla dobra gatunku (lub w interesie gatunku).

Sprostowanie: Kiedy słyszymy o altruizmie w przyrodzie (np. żądląca pszczoła skracająca swe życie w celu obrony gniazda, delfiny zużywające energię na wsparcie chorego osobnika lub surykatka ostrzegająca innych przed zbliżającym się drapieżnikiem, nawet jeśli to wystawia ją na dodatkowe ryzyko), kuszące jest wyobrażenie, że te zachowania powstały w wyniku selekcji naturalnej, która sprzyja przetrwaniu gatunku.

Teoretycznie korzystna dla jednostki cecha (np. bycie wydajnym drapieżnikiem) może stać się coraz częstsza i doprowadzić do wyginięcia całej populacji (np. jeśli efektywność drapieżnika faktycznie wymazałaby całą populację ofiar, pozostawiając drapieżniki bez źródła pożywienia).

Wyobrażenie: Historia pszczoły miodnej liczy 100 milionów lat i dlatego lepiej sobie radzi w naturze.

Sprostowanie: Choć prawdą jest, że najstarsze znalezisko pszczoły datowane jest na ok. 100 milionów lat, to była to najprawdopodobniej pszczoła samotnica. Najstarsze znalezisko pszczoły podobnej do miodnej liczy 22-25 milionów lat z obszaru Niemiec, a Apis mellifera według badań filogenetycznych skolonizowała obszar swojego naturalnego występowania znanego ludziom ponad 300 000 lat temu.

Z kolei rodzimy podgatunek dla większości terenów współczesnej Polski: Apis mellifera mellifera osiedlił się tutaj po ostatnim zlodowaceniu ok. 18 000 lat temu.

Zresztą początek i koniec gatunku na osi czasu, o ile nie powstanie na skutek efektu założyciela [patrz słowniczek] oraz nie skończy się wymarciem wszystkich przedstawicieli, jest zazwyczaj sprawą rozmytą oraz umowną. Warto także dodać, że w historii życia na Ziemi ponad 99% istniejących gatunków wymarło, a my nie potrafimy nawet orientacyjnie określić ich liczby.

Wyobrażenie: Ponieważ kiedyś nie było człowieka, to pszczoły były odporne na wszelkie choroby i pasożyty.

Sprostowanie: Z pewnością nie mogły być odporne na wszelkie choroby, bo inaczej utrudniona byłaby ich ewolucja w kierunku np. eusocjalnych pszczół z rodzaju Apis, czy Mellipon. Jest ona najprawdopodobniej wynikiem m.in. kreatywnej ewolucyjnie pod względem innowacji presji pasożytów i chorób (teoria tzw. czerwonej królowej). Podobnie jak np. poliandria u pszczół z rodzaju Apis, która również jest wynikiem podobnej presji.

Nazwa tej teorii pochodzi z bajki o Alicji po drugiej stronie lustra, która, aby stać w miejscu, musiała cały czas biec. Zresztą wyewoluowanie organizmów nieposiadających żadnych wad, jak pisałem wcześniej, a więc odpornych na wszelkie choroby, jest z zasady niemożliwe. Osobniki, które chorują, a przekazują geny do kolejnego pokolenia, trwają.

Wyobrażenie: Pszczoła jest zwierzęciem szlachetnym, ponieważ zapyla kwiaty i robi to bezinteresownie.

Sprostowanie: Przeciwnie – pszczoła robi to jak najbardziej interesownie. Chce się najeść lub napić, albo zanieść „zasoby energii” do swojego gniazda, aby je zmagazynować lub wykarmić potomstwo. Kuszące jest rozumowanie, że koewolucja pszczół i kwiatów jest wynikiem celowego działania harmonii w przyrodzie, ale w rzeczywistości jest to brutalna gra egoistycznych interesów. Rośliny wykorzystują pszczoły do przenoszenia pyłku niczym „latające penisy”, co odbywa się przy okazji.

Różne strategie życia trzonkówek: od lewej drapieżnik, parazytoid, melitofag (zjada pyłek):

Samiec pszczoły miesierki.Fot. Judy Gallagher, lic. CC 2.0

Złotolitka powabnica blondynka - parazytoid [patrz słowniczek], który pasożytuje na taszczynie pszczelim. Fot. Frank Vassen, lic. CC 2.0

Grzebacz: taszczyn pszczeli - wytrawny myśliwy polujący na pszczoły miodne.
Fot. Juan Emilio, lic. CC 2.0

Warto dodać, że najpowszechniejszą interakcją symbiotyczną w przyrodzie jest pasożytnictwo, a z punktu widzenia ewolucyjno-ekologicznej gry pszczoła miodna nie jest w niczym bardziej szlachetna od dręcza pszczelego (Varroa destructor) czy człowieka.

Jakub Jaroński
Pytania dotyczące artykułu można przesyłać na e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Słowniczek

Kreacjonizm

– pogląd filozoficzny, najczęściej religiny, oraz współcześnie rodzaj pseudonauki głoszący, że wszechświat, życie i organizmy żywe na Ziemi nie powstały samodzielnie, ale jako akt woli Boga, bóstw lub innych bytów obdarzonych inteligencją.

Rebeliantki

– robotnice pszczół o bardziej samolubnej strategii rozrodczej. Od urodzenia mają lepiej wykształcone jajniki niż standardowa pszczoła. Mają także słabiej wykształcone gruczoły gardzielowe do produkcji mleczka, przez co są gorzej dostosowane do karmienia larw. Niechętnie podejmując się szczególnie ryzykownych zadań, żyją dłużej, próbując inwestować w wychowanie własnych trutni. Najczęściej pojawiają się w okresie rójek, będąc wychowywane w gnieździe bez obecności czerwiącej matki.

Eusocjalność

– rodzaj społecznej samoorganizacji wśród zwierząt w formie egzystującej przez co najmniej dwa pokolenia, w której dochodzi do podziału na role: kasty reprodukcyjne i inne, w której niezbędną funkcję pełnią także osobniki opiekujące się nie swoim potomstwem.

Kladystyka

– rodowodowa metoda naukowa systematyki i podziału organizmów żywych, najczęściej za pomocą badań genetycznych, w której najważniejszą funkcję pełni klad, czyli zbiór organizmów mających hipotetycznego wspólnego przodka. W takim systemie np. ludzie należą do zbioru ryb, ptaki do dinozaurów, a najbliższymi krewnymi pszczół są grzebacze, które należą z nimi do jednego kladu: Apoidea.

Efekt założyciela

– szczególny przypadek dryfu genetycznego (losowych zmian w populacji niepowiązanych z reprodukcją – szum na poziomie molekularnym), który zachodzi na skutek populacji założonej przez niewielką liczbę osobników lub wręcz jeden organizm z powodu np. migracji w nowe izolowane terytorium np. wyspę.

Parazytoid

- szczególny przypadek agresywnego pasożytnictwa wewnątrz lub na zewnątrz ciała żywiciela, prowadzący często do porażenia lub ostatecznie śmierci gospodarza. Przykładem parazytoida jest ksenomorf (fikcyjny pasożyt ludzi z filmu „Obcy - ósmy pasażer Nostromo”). Jego cykl życiowy jest wzorowany na owadach. Wszystkie pszczoły pochodzą od parazytoidów.

Bibliografia:

January Weiner „Życie i ewolucja biosfery”, PWN 2006

Adam Łomnicki „Ekologia ewolucyjna”, PWN 2013

Wojciech Baturo „Najważniejsze teorie w biologii”, PWN 2011

Understanding Evolution. University of California Museum of Paleontology, National Science Foundation: https://evolution.berkeley.edu

KUSZEWSKA, Karolina. Strategie rozrodcze robotnic pszczoły miodnej (Apis mellifera L.). Kosmos [online]. 2013. Vol. 62, no. 1 (298), p. 37–46. [Accessed 8 April 2015]. Available from: http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2013/37.pdf

Masatoshi Nei, Masafumi Nozawa, Roles of Mutation and Selection in Speciation: From Hugo de Vries to the Modern Genomic Era, Genome Biology and Evolution, Volume 3, 2011, Pages 812–829, https://doi.org/10.1093/gbe/evr028

Martin, W.F.; Nagies, F.S.P.; do Nascimento Vieira, A. To What Inanimate Matter Are We Most Closely Related and Does the Origin of Life Harbor Meaning? Philosophies 2021, 6, 33. https://doi.org/10.3390/philosophies6020033

George Poinar, Discoscapidae fam. nov. (Hymenoptera: Apoidea), a new family of stem lineage bees with associated beetle triungulins in mid-Cretaceous Burmese amber, Palaeodiversity (2020). DOI: 10.18476/pale.v13.a1

Honey bee origins, evolution & diversity – Ashleigh Milne: h

Michael G. Branstetter, i in., hylogenomic Insights into the Evolution of Stinging Wasps and the Origins of Ants and Bees, Current Biology, Volume 27, Issue 7, 2017, https://doi.org/10.1016/j.cub.2017.03.027

Wallberg, A., Han, F., Wellhagen, G. et al. A worldwide survey of genome sequence variation provides insight into the evolutionary history of the honeybee Apis mellifera. Nat Genet 46, 1081–1088 (2014). https://doi.org/10.1038/ng.3077

Ralph S. Peters, i in., Evolutionary History of the Hymenoptera, Current Biology, 2017, https://doi.org/10.1016/j.cub.2017.01.027

Szaciłło Anna i in., (2020). Kryzys zapyleń a pszczoła miodna – lek na całe zło czy niekoniecznie?. Kosmos. Seria A, Biologia / Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika. 68. 591-597.

Sandy Fleming, The Y chromosome is disappearing: What will happen to men?, 2020, https://phys.org/news/2020-07-chromosome-men.html

Richard M. Fisher (1993) How important is the sting in insect social evolution?, Ethology Ecology & Evolution, 5:2, 157-168, DOI: 10.1080/08927014.1993.9523099

Evidence For Evolution In Your Own Backyard!, https://www.statedclearly.com/articles/evidence-for-evolution-in-your-own-backyard/

Radio Warroza, wywiad z prof. Pawłem Golikiem „Pochodzenie i ewolucja życia”: https://www.warroza.pl/2020/08/pochodzenie-ewolucja-zycia-pawel-golik.html

Radio Warroza, wywiad z dr hab. Marcinem Zychem „Ewolucja zapylania kwiatów”: https://www.warroza.pl/2020/12/ewolucja-zapylania-kwiatow.html

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"