ROŚLINY DWULETNIE DZIKO ROSNĄCE

Jasieniec piaskowy – Jasione montana L.
Rodzina: Campanulaceae – dzwonkowate

Występowanie: zręby leśne, suche wzgórza, brzegi lasów, zarośla

Stanowisko: słoneczne

Gleba: sucha, piaszczysta

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: ~5 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: ~160 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: różowofioletowy

Jasieniec spotykany jest na leśnych zrębach, suchych wzgórzach, brzegach lasów i w zaroślach. Najczęściej jest rośliną dwuletnią, ale jej cykl życiowy może trwać także kilka lat lub rok. Wykształca wrzecionowaty korzeń oraz liczne, dołem gęsto ulistnione, pokryte szorstkimi włoskami łodygi o wysokości 15-45 cm. Liście brzegiem są falisto kędzierzawe; dolne mają odwrotnie jajowaty kształty, górne są lancetowate. Niebieskie kwiaty tworzą główki o średnicy 1,5-2,5 cm. Kwiaty nie przypominają innych przedstawicieli dzwonkowatych (do których jasieniec należy). Cechują się krótką rurką korony i pięcioma długimi łatkami (niezrośniętymi elementami), które sprawiają wrażenie korony wolnopłatkowej. Wewnątrz kwiatu znajduje się pięć zrośniętych pylnikami pręcików i jeden słupek. Kwitnienie trwa od VI do IX. Owocem jest torebka zawierająca drobne nasiona rozsiewane przez wiatr. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny składa się z greckiego słowa íon = fiołek i íasis = ratunek, lek , co wskazuje na jej lecznicze właściwości.

Nostrzyk biały – Melilotus albus Medik.
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Występowanie: przydroża, nasypy, nieużytki, słoneczne zbocza

Stanowisko: słoneczne

Gleba: lżejsza, sucha, zasobna w wapń

Termin kwitnienia: VI-X

Długość kwitnienia: > 4 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 150-600 kg/ha – forma jednoroczna, 220-800 kg/ha – forma dwuletnia

Wydajność pyłkowa:10-90 kg/ha – forma jednoroczna,
40-170 kg/ha – forma dwuletnia

Kolor obnóży: brunatnoszary

Występuje pospolicie w całej Europie, jest także uprawiany (począwszy od XIX w.). Dziko rosnące rośliny są dwuletnie, natomiast w uprawie znajdują się także formy jednoroczne. Pierwszą jednoroczną formę nostrzyku sprowadzoną na ziemie polskie w 1923 r. przez Lwowskie Towarzystwo Pszczelnicze z USA, określano nazwą hubam (dziś to nazwa jednej z odmian). Nostrzyk zasiedla przydroża, nasypy kolejowe, nieużytki i słoneczne zbocza. Wykształca kanciastą, w górze rozgałęzioną łodygę dorastającą do 1,5-2 m wysokości. Liście są trójlistkowe, brzegiem ząbkowane, ciemnozielone. Ciekawostką jest fakt, że listki wieczorem składają się. U podstawy ogonków wyrastają szczeciniaste przylistki. W VI-X (forma roczna będąca w uprawie kwitnie od połowy VII do VIII lub dłużej) na szczytach pędów powstają luźne grona o długości 8-10 cm utworzone z 20-80 drobnych, białych kwiatów o motylkowatej budowie. Owocem jest niepękający strąk zawierający 1-3 nasiona. Rośliny zarówno w stanie świeżym, jak i po wysuszeniu przyjemnie pachną, gdyż zawierają duże ilości kumaryny – alkaloidu odpowiedzialnego za charakterystyczny zapach siana. Nostrzyk zaliczany jest do roślin leczniczych, miododajnych i pastewnych. Na jego pszczelarski charakter wskazuje łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słowa mel = miód, która jednocześnie przypomina o przyjemnym, słodkim zapachu kwiatów rośliny.

Nostrzyk żółty (= nostrzyk lekarski) – Melilotus officinalis (L.) Pallas
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Występowanie: suche łąki, tereny kolejowe, zarośla, rowy, miejsca ruderalne

Stanowisko: słoneczne

Gleba: sucha lub umiarkowanie sucha, przepuszczalna, piaszczysta

Termin kwitnienia: VI-X

Długość kwitnienia: 4-6 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 140-300 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 7-30 kg/ha

Kolor obnóży: woskowożółty

Występuje na suchych łąkach, terenach kolejowych, w zaroślach, rowach oraz miejscach ruderalnych. Cała roślina przyjemnie pachnie kumaryną. Jej cykl życiowy może trwać dwa lata, rzadziej rok. Wykształca wzniesioną, kanciastą, najczęściej rozgałęzioną łodygę osiągającą do 1-1,5 m wysokości. Trójlistkowe, nieliczne liście wyrastają na ogonkach, u podstawy których osadzone są lancetowate przylistki. Liście składają się z podługowatych, odwrotnie jajowatych, brzegiem ząbkowanych listków. Pachnące kwiaty (30-70) o żółtych koronach formują groniaste kwiatostany w kątach liści. Kwiaty zwisają, gdyż wyrastają na skierowanych w dół szypułkach. Plan ich budowy jest typowy dla roślin motylkowatych. Więdnące płatki bieleją i odpadają. Roślina kwitnie w VI-X. Owocem jest unerwiony strąk. Lecznicze właściwości nostrzyku znane były już w starożytności. Król Mitrydates włączył nostrzyk do mieszanki ziół, która miała zastosowanie jako odtrutka (antytoksyna) na rośliny trujące. Roślina działa uspokajająco, rozkurczowo, przeciwzapalnie. Przyspiesza gojenie ran i wrzodów. Jest również uprawiana w celach pastewnych oraz na zielony nawóz. Ekstrakt rośliny wykorzystywany jest do aromatyzowania napojów alkoholowych, ciast i deserów. Sproszkowane pędy dodaje się do serów ziołowych, papierosów, tabaki, wyrobów kosmetycznych oraz stosuje do odstraszania moli.

Wiesiołek dwuletni (= nocna świeca) – Oenothera biennis L.
Rodzina: Onagraceae – wiesiołkowate

Występowanie: miejsca ruderalne, odłogi, przydroża, nasypy kolejowe

Stanowisko: słoneczne

Gleba: sucha, piaszczysta, żyzna, przepuszczalna

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: ~3 mies.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 40 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 220 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Wiesiołek pochodzi z Ameryki Północnej, skąd w XVII w. został sprowadzony do Europy. Występuje w miejscach ruderalnych, na odłogach, wzdłuż dróg i torów kolejowych. Jak wskazuje polska nazwa gatunkowa, jest rośliną dwuletnią. W pierwszym roku wykształca rozetę liści, z której w roku kolejnym wyrasta kanciasta, długa do 1 m łodyga zakończona groniastym kwiatostanem. Lancetowate, miękko owłosione liście osadzone są na łodydze skrętolegle, a im bliżej szczytu łodygi tym są mniejsze. W VI-VIII z kątów liści na długich szypułkach wyrastają cytrynowożółte kwiaty o dużej średnicy (4-5 cm) i przyjemnym zapachu. Kwiaty widziane przez oko człowieka jako jednolicie żółte, oglądane przez pszczoły i inne owady zapylające (które widzą w świetle UV) ujawniają inaczej zabarwione plamy w centralnej części korony wskazujące drogę do nektaru. Korona kwiatów składa się z czterech płatków zrośniętych dołem w długą (do 4 cm), wąską rurkę. Kwitnienie trwa od VI do VIII. Owocem jest wydłużona torebka zawierająca do 300 nasion. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od greckich słów oinos = wino i ther = dzikie zwierzę i nawiązuje do podania jakoby skropiona winem gałązka wiesiołka pozwalała obłaskawić każde dzikie zwierzę. Korzenie rośliny o czerwonawym kolorze oraz słodkim, przyjemnym smaku mogą być wykorzystywane jako warzywo i dodatek do sałatek, chętnie też zjadane są przez dziki. Pozostałe części rośliny również mogą być konsumowane po ugotowaniu. Wiesiołek znalazł zastosowanie w medycynie (m.in. w leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego i cukrzycy, alergii, kuracjach odwykowych alkoholików) oraz kosmetyce (regeneruje skórę, łagodzi podrażnienia).

Roślina należy do dobrych pożytków i jest cenna ze względu na rozciągnięte w czasie kwitnienie – podczas gdy w dolnej części łodygi zawiązane są już owoce, część szczytowa kwiatostanu wciąż kwitnie. Jeden kwiat produkuje w ciągu życia 2,5-3 mg nektaru o specyficznym zapachu. Kwiaty otwierają się wieczorem (stąd polska nazwa „nocna świeca” i jej niemiecki odpowiednik Nachtkerzen) między 19:00 a 22:00, z największym nasileniem o 21:00, według niektórych – z wyraźnie słyszalnym szelestem, w ciągu zaledwie 1-2 minut. Są zapylane przez motyle nocne (zawisaki), jednak obficie wydzielony nektar zbiera się w rurce korony, skąd mogą go pobrać także pszczoły. Robią to wieczorem i rano następnego dnia od wczesnych godzin (4:00-5:00) do około 9:00-10:00, gdyż później kwiaty zamykają się (pojedynczy kwiat żyje dobę, maksymalnie 2 dni – przy pochmurnej i deszczowej pogodzie). Wydajność miodowa w warunkach Polski wynosi 40 kg/ha, zaś w cieplejszych rejonach Europy może sięgać do 500 kg/ha. Miód wiesiołkowy charakteryzuje się ciemnożółtym kolorem. Pozostawiony w ulach na okres zimy stanowi bardzo dobry pokarm dla pszczół. Pyłek zbierany jest od wczesnych godzin rannych (4:00-5:00) do 9:00-10:00, gdy korony kwiatów zaczynają więdnąć. Pszczoły formują z niego duże, stosunkowo lekkie (para obnóży waży 3-5 mg), żółte obnóża o kosmatej powierzchni (ze względu na obecność lepkiej substancji nazywanej wiscyną). Jeden kwiat produkuje około 6,5 mg pyłku. Wydajność pyłkowa z 1 ha wynosi 220 kg.

Dziewanna wielkokwiatowa – Verbascum densiflorum Bertol.
Rodzina: Scrophulariaceae – trędownikowate

Występowanie: przydroża, leśne zręby, słoneczne wzgórza

Stanowisko: ciepłe, słoneczne

Gleba: piaszczysta, przepuszczalna, uboga w wapń

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: > 8 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa: 75-260 kg/ha

Kolor obnóży: ceglastopomarańczowy

Występuje na przydrożach, słonecznych wzgórzach i zrębach leśnych. W pierwszym roku wegetacji wykształca okazały korzeń palowy oraz rozetę dużych (do 30-40 cm długości), eliptyczno-jajowatych liści pokrytych gęstym kutnerem utworzonym przez liczne włoski mechaniczne. W drugim roku pojawia się wzniesiona, niekiedy rozgałęziona łodyga osiągająca do 2 m wysokości zakończona szczytowym kwiatostanem. Rośliny kwitną od VI do IX. Duże (3,5-5 cm średnicy), żółte kwiaty w kształcie lejka umieszczone są na osi kwiatostanu w pęczkach po 2-5. Kwiaty szybko przekwitają pod wpływem silnego nasłonecznienia i wysokiej temperatury, a wieczorem opadają. Na jednej roślinie może ich być około 200. Wewnątrz kwiatów znajduje się 5 pręcików, z których trzy posiadają biało owłosione nitki pręcikowe. Od ich wyglądu prawdopodobnie wywodzi się łacińska nazwa dziewanny, która być może pierwotnie brzmiała barbascum (łac. barba = broda). Kwiaty dziewanny stanowią antidotum na zimowe przeziębienia, chrypkę i kaszel. W medycynie ludowej napary i odwary z kwiatów rośliny stosuje się jako środek moczopędny i przeciwreumatyczny, przeciwzapalny, zaś okłady jako lek na trudno gojące się rany. W mitologii słowiańskiej dziewanna była symbolem bogini łowów, zwierzyny i lasów.

Dziewanna jest gatunkiem, lubiącym stanowiska ciepłe, suche i dobrze nasłonecznione. Nie znosi miejsc wilgotnych i podmokłych. Preferuje gleby piaszczyste, przepuszczalne, ubogie w wapń. Niewielkie wymagania siedliskowe roślin odzwierciedla stare polskie przysłowie: „Gdzie rośnie dziewanna, tam bez posagu panna”. Dziewannę rozmnaża się z nasion. Kiełkują one tylko na świetle, dlatego też należy je umieszczać na głębokości nie większej niż 2-3 mm – wysiane głębiej mogą nie wschodzić. Wysiew nasion na rozsadniku przeprowadza się pod koniec VII lub na początku VIII. Rozsadę wysadza się na miejsce stałe we IX lub na początku X. Gotowa do sadzenia rozsada powinna mieć 6-8 liści i dobrze rozwinięty system korzeniowy. Między roślinami należy zachować odległość około 60 cm.

Żmijowiec zwyczajny – Echium vulgare L.
Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Występowanie: przydroża, miedze, ugory, nasypy kolejowe, miejsca ruderalne

Stanowisko: słoneczne

Gleba: piaszczysta

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: ~7 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 300-1000 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 60-100 kg/ha

Kolor obnóży: ciemnoniebieski

Jest częstym chwastem oraz rośliną ruderalną spotykaną w Europie, Azji i w Ameryce Północnej. Rośnie na kamienistych zboczach, skrajach pól, przydrożach i nasypach kolejowych. W pierwszym roku życia wykształca rozetę liści, w kolejnym – pęd kwiatostanowy. Część podziemną stanowi mocny, palowy i rozgałęziony korzeń. Łodyga jest wzniesiona, pojedyncza o długości 20-120 cm. Wszystkie nadziemne części rośliny pokryte są przez szorstkie i kłujące włoski. Wyrastają one z czerwonawych papilli na łodydze, przypominających wyglądem kropki, które prawdopodobnie pełnią rolę dodatkowej powabni dla owadów. Liście dolne są lancetowate, ogonkowe, górne – siedzące, jedne i drugie osadzone na łodydze skrętolegle. Kwiaty o lejkowatym kształcie zebrane są w kwiatostany typu skrętka wyrastające z kątów górnych liści. Całość tworzy bardzo okazałą wiechę. Kwiatostan wyglądem przypomina zwiniętego węża, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słowa échis = wąż. Być może dlatego roślinę stosowano dawniej jako antidotum przy ukąszeniach przez te zwierzęta. Kwiaty we wczesnych stadiach rozwojowych cechują się różowoczerwoną barwą, która z czasem zmienia się na szafirową. Kwitnienie trwa od VI do IX. Młode rozety liściowe mogą być spożywane jak szpinak. Świeże liście ponoć są dobrym repelentem na szczury. Zwierzęta raczej nie zjadają rośliny (z uwagi na kłujące włoski), z wyjątkiem nornic, których przysmakiem są jej grube, soczyste korzenie.

Barszcz Sosnowskiego – Heracleum sosnowskyi Manden.
Rodzina: Apiaceae – selerowate

Występowanie: doliny rzek, rowy, przydroża, nasypy kolejowe

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: praktycznie każda

Termin kwitnienia: VI-VII

Długość kwitnienia: ~3 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: do 300 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: szarożółty

Najczęściej występuje w dolinach rzek, na przydrożach, w rowach i nasypach kolejowych. Jest rośliną dwuletnią lub monokarpiczną (zakwitającą tylko raz) byliną osiągającą pokaźne rozmiary – nawet do 3,5 m. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny ma związek z Herkulesem (= Heraklesem), który podobno jako pierwszy odkrył lecznicze właściwości barszczu (ale nie tego gatunku). Inna, bardziej prawdopodobna wersja łączy tę mityczną postać z wysokością roślin, co w tym przypadku byłoby nader słuszne. Barszcz wykształca wzniesioną, grubą, żeberkowaną i wewnątrz pustą łodygę. Liście dolne mają trójkątny zarys, osiągają długość do 1 m, natomiast górne są mniejsze o pierzastodzielnej blaszce, spodem omszone. Kwiaty tworzą duże baldachy (do 50-70 cm średnicy) kwitnące w VI-VII. Kwiaty są pięciokrotne, o pięciu pręcikach i jednym słupku, przy czym, te które są usytuowane w brzeżnej części baldachu cechuje asymetria. Owoc to rozłupnia rozpadająca się na dwie, brzegiem oskrzydlone rozłupki. Roślina została sprowadzona do Polski w latach 70. z Kaukazu w celach paszowych (głównie na kiszonki). Niestety nie sprawdziła się w tej roli, ponadto zbiegła z upraw, a że jest bardzo ekspansywna, zaczęła się szybko rozprzestrzeniać. W Polsce i wielu innych krajach ma status rośliny inwazyjnej, zatem jej uprawa jest prawnie zabroniona. Niebezpieczna jest tym bardziej, iż kontakt skóry z jej sokiem w obecności światła zawierającego promienie UV lub tylko przebywanie w jej otoczeniu powoduje reakcje alergiczne – uczulenia, oparzenia (niebezpieczne, zwłaszcza gdy zaatakują błony śluzowe) utrzymujące się przez kilka tygodni. Odpowiedzialne są za nie furanokumaryny. Na Kaukazie młode liście i pędy są jedzone (surowe, marynowane, dodawane do zup).

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"