Pożytki wczesnowiosenne: BYLINY DZIKO ROSNĄCE

Kokorycz pusta – Corydalis cava Schweigg & Körte
Rodzina: Papaveraceae – makowate

Występowanie: lasy liściaste, zarośla

Stanowisko: cieniste

Gleba: wilgotna

Termin kwitnienia: III-V

Długość kwitnienia: około 1 mies.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: ~ 6 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 2 kg/ha

Kolor obnóży: jasnożółty

Roślinę można spotkać w widnych, wilgotnych lasach liściastych (zwł. bukowych i grądach) oraz zaroślach (należy do jednych z najwcześniej zakwitających roślin runa wilgotnych lasów dębowo-grabowych), gdzie tworzy łany. Bywa także sadzona w ogrodach przydomowych oraz w cienistych parkach. Wytwarza łodygę osiągającą do 30 cm wysokości oraz 2-3 ciemnozielone, spodem sinawe liście o głęboko wcinanej blaszce. Część podziemną rośliny stanowi prawie kulista lub nieco podługowata bulwa wielkości orzecha włoskiego, początkowo pełna, później pusta (do czego nawiązuje nazwa gatunkowa). Kokorycz odznacza się żywicznym, przez niektórych określanym jako narkotycznym, zapachem. W III-V pojawiają się ułożone prawie poziomo kwiaty zebrane w szczytowe grona. Działki kwiatów wcześnie odpadają, zaś 4 płatki korony są zrośnięte. Górny z nich jest wyciągnięty w długą, zakrzywioną ostrogę, wewnątrz której znajduje się tkanka produkująca nektar. Kształt kwiatów był przyczyną nadania nazwy Corydalis, wywodzącej się bezpośrednio od słów korydallís, korydallós = jemiołuszka a pośrednio od słowa kórys = hełm. Charakterystyczną cechą kwiatów jest ich barwny dimorfizm, przejawiający się wytwarzaniem dominującej liczby brudnoróżowych lub brudnofioletowych kwiatów, wśród których pojawiają się także białawe. U podstawy szypułek kwiatowych wyrastają jajowatolancetowate, całobrzegie liście przykwiatowe (przysadki). Owocem jest długa, wygięta torebka zawierająca czarne, błyszczące nasiona z osnówką (bogatym w tłuszcze wyrostkiem), którymi żywią się mrówki, przy okazji je rozsiewając. Pod koniec V część nadziemna rośliny zasycha. Kokorycz pusta wykazuje działanie lecznicze i trujące. Bulbokapnina zawarta w bulwie, powoduje paraliż kończyn i ma właściwości halucynogenne. W przeszłości leczono nią chorobę Parkinsona, choroby psychiczne i ciężkie zaburzenia nerwowe.

Pszczoły oblatują kwiaty kokoryczy od godz. 8:00 do 16:00, z największą częstotliwością między 11:00 a 12:00. Robotnice zbierają głównie pyłek, formując z niego żółte obnóża. Nektar jest trudniej dostępny, gdyż gromadzi się w ostrodze i owady o krótszym języczku mają problem z jego pobraniem. Dlatego też częstym zjawiskiem są rabunki nektaru dokonywane głównie przez trzmiele. Pojedynczy kwiat kokoryczy żyje 5-10 dni wytwarzając 2,66 mg nektaru o zawartości cukrów 54%. Dziesięć kwiatów dostarcza około 8 mg cukrów w nektarze. Wydajność miodową oszacowano na niecałe 6 kg/ha, zaś wydajność pyłkową na 2 kg/ha.

Kokorycz pełna – Corydalis solida (L.) Clairv.
Rodzina: Papaveraceae – makowate

Występowanie: lasy liściaste, zarośla

Stanowisko: cieniste

Gleba: wilgotna, gliniasta

Termin kwitnienia: III-IV

Długość kwitnienia: ok. 1 mies.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: ~ 6,5 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 4 kg/ha

Kolor obnóży: jasnożółty

W stanie naturalnym rośnie w lasach liściastych i zaroślach na gliniastych glebach. Wytwarza podziemną, pełną w środku bulwę (stąd nazwa kokorycz pełna) oraz niewysoką łodygę (do 20 cm wysokości) z łuskowatym liściem przy ziemi i dwoma liśćmi na łodydze. Liście posiadają głęboko wcinaną blaszkę liściową, są miękkie i nieowłosione. Fioletowawe, brudnoróżowe lub białawe kwiaty z ostrogą (wydłużony element korony kwiatu) wyrastają w ­szczytowych gronach, w III-IV. Każda szypułka kwiatowa opatrzona jest palczastowrębną przysadką. Po zapyleniu powstają owoce – wielonasienne torebki. Nasiona roznoszone są przez mrówki. Roślina ma właściwości trujące. Pojedynczy kwiat kokoryczy pełnej żyje 1-2 tygodnie wydzielając 1,25 mg nektaru o średniej koncentracji cukrów wynoszącej 33%. Dziesięć kwiatów dostarcza prawie 7 mg cukrów w nektarze. Największą częstotliwość odwiedzin kwiatów obserwuje się w godzinach południowych. Gros zbieraczek odwiedzających kwiaty kolekcjonuje pyłek. Wydajność miodowa wynosi 6,5 kg/ha, wydajność pyłkową oszacowano na 4 kg/ha.

Warunki siedliskowe i rozmnażanie są podobne jak u poprzedniego gatunku.

Lepiężnik różowy – Petasites hybridus (L.) Gaertn,
Meyer et Scherb
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Występowanie: brzegi rzek i potoków, wilgotne łąki i zarośla

Stanowisko: słoneczne

Gleba: wilgotna

Termin kwitnienia: III-IV

Długość kwitnienia: ~ 1 mies.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: ~7 kg/ha

Kolor obnóży: biały

Rośnie nad brzegami potoków i rzek, na wilgotnych łąkach i w wilgotnych zaroślach. Jest wskaźnikiem miejsc z dobrze natlenionymi wodami podpowierzchniowymi. Roślina nieprzyjemnie pachnie i wytwarza walcowate kłącze, z którego wyrastają bardzo długie rozłogi. Dzięki nim lepiężnik może się rozrastać tworząc rozległe łany. W III-IV pojawiają się pędy kwiatostanowe o wysokości do 45 cm (podczas owocowania osiągają do 1 m) pokryte brudnopurpurowymi, łuskowatymi liśćmi. Pędy zakończone są groniastym kwiatostanem skupiającym drobne koszyczki (średnicy około 7 mm) utworzone z brudnoróżowych kwiatów rurkowatych.

W górach i na pogórzu można spotkać także inny gatunek – lepiężnik biały o białych kwiatach. Koszyczki utworzone są z kwiatów obupłciowych o zdegenerowanym słupku lub z kwiatów obupłciowych i słupkowych (które dominują) – oba typy kwiatostanów rozmieszczone są na różnych roślinach. Dopiero po przekwitnięciu wyrastają olbrzymie (do 100 cm długości i do 60 cm szerokości), długoogonkowe liście. Od ich wyglądu pochodzi łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od słowa pétasos = parasol lub podróżny kapelusz o szerokim rondzie. Liście mają nerkowaty lub sercowatookrągławy kształt, szarozielonkawy kolor, spodem są wełnisto owłosione. Owocem jest niełupka. Pędy kwiatostanowe lepiężnika można spożywać (gotowane lub smażone), podobnie liście (użytkowane jak szpinak). Wszystkie nadziemne części rośliny odznaczają się wyraźnie słonym smakiem i dawniej wykorzystywano je jako substytut soli. Lepiężnik zaliczany jest do roślin leczniczych znanych już w starożytności. Liście i korzenie działają uspokajająco na układ nerwowy, stosowane są także w leczeniu kamicy żółciowej i moczowej. Jednakże współczesne badania wykazały obecność w roślinie potencjalnie rakotwórczych substancji (alkaloidy pirolizydynowe) i z tego względu w wielu krajach została ona wycofana z lecznictwa lub jej stosowanie zostało ograniczone.

Podbiał pospolity – Tussilago farfara L.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Występowanie: siedliska ruderalne, brzegi wód, wilgotne zarośla

Stanowisko: słoneczne

Gleba: wilgotna

Termin kwitnienia: III-IV

Długość kwitnienia: 2-3 tyg.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: ~ 60 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 15-20 kg/ha

Kolor obnóży: żółtopomarańczowy

Zgodnie z nazwą, pospolicie występuje na terenie całego kraju, zwłaszcza nad brzegami wód, w wilgotnych zaroślach, na zboczach, nasypach, w siedliskach ruderalnych i jako chwast polny, gdzie jest wskaźnikiem wysokiej wilgotności podłoża. Częścią podziemną podbiału jest kłącze, z którego wyrastają długie, rozgałęzione rozłogi podziemne. Dzięki nim rośliny tworzą duże kępy lub zwarte łany. W III-IV zanim pojawią się liście, podbiał wytwarza żółte, koszyczkowate kwiatostany o średnicy 1,5-2 cm wyrastające na bezlistnych łodygach o długości do 15 cm. Koszyczki utworzone są z brzeżnych kwiatów języczkowatych i środkowych rurkowatych (tylko one dostarczają pożytku).

Kwiatostany otwierają się rano (9:00-10:00) przy temperaturze powyżej 10°C (gdy jest chłodniej, pozostają zamknięte nawet w słoneczne dni), zaś ich zamykanie obserwuje się około 17:00, jak również przy zachmurzeniu i w czasie deszczu. Jeden kwiatostan żyje średnio 9 dni, natomiast pojedynczy kwiat 2-3 dni. Po przekwitnięciu wyrastają duże, okrągławosercowate liście pokryte od spodu białym kutnerem (licznymi włoskami mechanicznymi) przypominającym mąkę. Do wyglądu liści nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa pochodząca od słów far = mąka i ferre = nosić oraz polskie nazwy ludowe, takie jak białpuch, białmech, podbiałka, podbielina. Owocem jest niełupka opatrzona białym puchem kielichowym. Podbiał zaliczany jest do najstarszych roślin leczniczych o działaniu wykrztuśnym, stąd łacińska nazwa rodzajowa Tussilago wywodząca się od słów tussis = kaszel lub túsio = kaszlę oraz agare = odeprzeć. Niestety, współczesne badania naukowe dowodzą obecności szkodliwych związków (alkaloidy pirolizydynowe) o działaniu rakotwórczym i uszkadzającym wątrobę, co było powodem ograniczenia stosowania podbiału w wielu krajach. Okazjonalne spożywanie rośliny wydaje się jednak być niegroźne. Młode liście wykorzystywane są jako surogat kawy lub warzywo (np. Ukraińcy i Rumuni w liście podbiału zawijają gołąbki) oraz do sporządzania wiosennych zup. Liście mają być także pomocne w leczeniu wrzodów, ran i skaleczeń, a po zakiszeniu można je stosować jako paszę.

Przylaszczka pospolita – Hepatica nobilis Mill.
Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Występowanie: lasy liściaste, zarośla

Stanowisko:cieniste

Gleba: żyzna

Termin kwitnienia: III-IV

Długość kwitnienia: 2-3 tyg.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: brak

Wydajność pyłkowa: ok. 3 kg/ha

Kolor obnóży: kremowobiały

Rośnie w cienistych lasach liściastych i zaroślach w nizinnej części Polski, natomiast w górach jest rzadko spotykana. Bardzo często sadzona jest jako roślina ozdobna. Przylaszczka jest niewielką (5-15 cm) byliną o grubym kłączu z licznymi korzeniami oraz krótką, nadziemną łodygą, z której wyrastają liście i kwiaty. Liście posiadają długie ogonki oraz skórzastą, trójklapową, spodem lekko fioletową blaszkę. Jej kształt przypomina nieco wątrobę, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od słowa hépar = wątroba lub hepáticus = człowiek chory na wątrobę. Prawdopodobnie za sprawą wyglądu liści, w średniowieczu leczono przylaszczką schorzenia wspomnianego organu. Liście wykorzystywane były także jako namiastka herbaty. W III-IV na końcach owłosionych łodyżek wyrastają ciemnoniebieskie, rzadziej białe lub różowe kwiaty zbudowane z 6-10 listków okwiatu oraz licznych pręcików i słupków. Pręciki o białych główkach tworzą barwny kontrast z okwiatem. Kwiaty (a zwłaszcza pręciki i słupki), aby chronić się przed deszczem, rosą i nocnymi przymrozkami, zamykają się i zginają w kierunku ziemi. Po przekwitnięciu powstają owoce typu niełupki z krótkim dzióbkiem i włoskami na powierzchni. Ich charakterystyczną cechą jest to, że szybko dojrzewają i łatwo się osypują.

Kwiaty dostarczają jedynie pyłku, z którego robotnice formują kremowobiałe obnóża. Jeden kwiat produkuje 0,64 mg pyłku zawierającego 13% białka. Wydajność pyłkowa z 1 m2 wynosi 0,2-0,3 g, co w przeliczeniu na 1 ha daje około 3 kg.

Pszczoły najliczniej odwiedzają kwiaty przylaszczki w środkowej części dnia (między 11:00 a 13:00), gdy najwięcej pręcików pyli.

Miodunka ćma – Pulmonaria obscura Dumort.
Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Występowanie: lasy liściaste i mieszane, zarośla

Stanowisko: półcieniste

Gleba: wilgotna, próchniczna

Termin kwitnienia: III-V

Długość kwitnienia: ok. 3 tyg.

Rozmnażanie: podział

Wydajność miodowa: 35-40 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: jasnożółty

Miodunka ćma (przez niektórych uważana za odmianę lub podgatunek miodunki plamistej) pospolicie występuje w całym kraju, zwłaszcza w lasach liściastych i mieszanych oraz zaroślach. Posiada długie, pełzające kłącze i szorstko owłosione pędy dorastające do 30 cm wysokości. Rośliny wytwarzają jajowate, długoogonkowe, najczęściej zebrane w różyczkę liście odziomkowe (wyrastające u podstawy pędu) oraz jajowatolancetowate liście łodygowe. W III-V na szczytach pędów powstają wierzchotkowate kwiatostany utworzone z lejkowatych kwiatów. Początkowo ich barwa jest czerwonoróżowa, w pełni kwitnienia fioletowa, a po zapyleniu niebieska, co związane jest z odczynem (pH) soku komórkowego płatków korony. Po przekwitnięciu powstają owoce typu rozłupni rozpadające się na cztery części.
Kwiaty dostarczają pszczołom głównie nektaru, który w sprzyjających warunkach wydzielany jest obficie. Jeden kwiat produkuje w ciągu doby 1-3 mg nektaru o koncentracji cukrów około 30% (0,3-0,9 mg cukrów). Wydajność miodową gatunku oszacowano na 35-40 kg z 1 ha. Robotnice zbierają z kwiatów także pyłek, formując z nich jasnożółte obnóża, lecz nie jest to znaczący pożytek.

Miodunka plamista (= lekarska) – Pulmonaria officinalis L.
Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Występowanie: lasy liściaste i mieszane, zarośla, parki

Stanowisko: półcieniste

Gleba: wilgotna

Termin kwitnienia: III-V

Długość kwitnienia: ok. 3 tyg.

Rozmnażanie: podział

Wydajność miodowa: 35-60 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: jasnożółty

Naturalne stanowiska miodunki plamistej w Polsce to zachodnia część niżu, gdzie stanowi składnik runa w lasach liściastych i mieszanych, występuje także w zaroślach i parkach. Roślina posiada długie, rozgałęzione kłącze, z którego wyrastają ulistnione łodygi o wysokości 10-30 cm. Liście łodygowe są siedzące (nie mają ogonków liściowych), zaś odziomkowe o długich ogonkach są zebrane w rozetę. Zazwyczaj latem na ich powierzchni widoczne są białe plamy, stąd nazwa plamista. Obecność tych przebarwień była zapewne przyczyną, dla której już od wczesnego średniowiecza roślinę stosowano przy chorobach płuc. Również łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słowa pulmo = płuco wskazuje na zastosowanie rośliny w leczeniu tego organu. W III-V na roślinie pojawiają się lejkowate kwiaty, początkowo różowoczerwone, z czasem zmieniające barwę na niebieskofioletową, zebrane w szczytowe kwiatostany. W dawnej Anglii roślina wykorzystywana była jako przyprawa kuchenna.

Kwiaty dostarczają pszczołom głównie nektaru i znacznie mniej pyłku. Nektar zawiera przeciętnie 32% cukrów. Jeden kwiat produkuje w ciągu doby 0,4-0,45 mg cukrów. Wydajność miodową oszacowano na 35-60 kg z 1 ha. Pyłek wytwarzany jest przez 5 pręcików zamkniętych w rurce korony. Robotnice mogą z niego korzystać (formują jasnożółte obnóża), lecz stanowi on niewielki pożytek.

Stanowisko i rozmnażanie są podobne jak u poprzedniego gatunku.

Zawilec gajowy – Anemome nemorosa L.
Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Występowanie: lasy liściaste i mieszane

Stanowisko: półcieniste

Gleba: próchniczna

Termin kwitnienia: III-V

Długość kwitnienia: ok. 2 tyg.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: < 1 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 4-21 kg/ha

Kolor obnóży: kremowy, zielonkawoszary

Pospolicie występuje w runie lasów liściastych i mieszanych, tworząc rozległe łany oraz z powodzeniem może być także uprawiany w ogrodach. Część podziemną rośliny stanowi cienkie, poziome kłącze, zaś nadziemną – ulistniony pęd osiągający 10-20 cm wysokości zakończony pojedynczym, białym kwiatem o średnicy 3 cm z licznymi pręcikami i słupkami. Wieczorem i w dni pochmurne kwiaty zamykają się. Poniżej kwiatu wyrasta okółek trzech dłoniastych liści. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny pochodzi od greckiego słowa anemos = wiatr, gdyż jego podmuchy powodują kołysanie szypułek kwiatowych i wywiewanie listków okwiatu. Rośliny kwitną w III-V. Po przekwitnięciu zawiązują się owoce typu niełupki, a liście zanikają. Zawilec gajowy jest rośliną trującą – może być przyczyną powstawania pęcherzy na skórze u osób wrażliwych a przy kontakcie z oczami wywołać zapalenie spojówek, u bydła zaś spowodować zapalenie jelit.

Kwiaty dostarczają pszczołom głównie pokarmu białkowego. Wprawdzie nektar jest produkowany, ale w śladowych ilościach (<0,05 mg/kwiat), zatem nie przedstawia praktycznie żadnej wartości dla owadów. Robotnice najintensywniej zbierają pyłek podczas cieplejszych dni między godziną 10:00 a 16:00, formując kremowe do zielonkawoszarych obnóża. Ich przeciętny ciężar wynosi 10 mg. Jeden kwiat dostarcza średnio 2,3 mg pyłku zawierającego około 25% białka. Wydajność pyłkową z 1 ha oszacowano na 4-21 kg.

Zawilec żółty – Anemome ranunculoides L.
Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Występowanie: lasy liściaste i mieszane, wilgotne zarośla

Stanowisko: półcieniste

Gleba: próchniczna

Termin kwitnienia: III-V

Długość kwitnienia: ok. 2 tyg.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: < 1 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 2 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Występuje w lasach liściastych, zaroślach i na wilgotnych łąkach, jest także sadzony w parkach i ogrodach. Dorasta do 15-25 cm wysokości. Wytwarza cienkie kłącza, liście o wcinanej blaszce liściowej wyrastające w okółku po trzy oraz żółte kwiaty o średnicy do 3 cm osadzone najczęściej pojedynczo na szczycie długiej, wzniesionej szypułki. Kwiaty charakteryzują się obecnością licznych pręcików i słupków. Jest to roślina trująca dla ludzi i zwierząt.

Pszczoły zbierają z kwiatów głównie pyłek, gdyż nektar produkowany jest w bardzo małych ilościach (< 0,05 mg z 1 kwiatu). Jeden kwiat dostarcza 1,78 mg pyłku zawierającego 24% białka. Wydajność pyłkowa wynosi 2 kg/ha. Najwięcej zbieraczek pyłku obserwuje się między 11:00 a 15:00.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"