Pożytki wiosenne: BYLINY DZIKO ROSNĄCE

Pierwiosnek lekarski (= pierwiosnka lekarska) – Primula veris L.
Rodzina: Primulaceae – pierwiosnkowate

Występowanie: widne lasy, zagajniki, zarośla, słoneczne łąki

Stanowisko: słoneczne

Gleba: żyzna, z dodatkiem wapnia

Termin kwitnienia: IV-V

Długość kwitnienia: ~ 3 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółty

Występuje w widnych lasach, liściastych zagajnikach, zaroślach i na wilgotnych, słonecznych łąkach. Jest rośliną o krótkim kłączu, przyziemnej rozecie pomarszczonych, podługowatojajowatych liści oraz srebrzyście owłosionej łodydze. Dorasta do 10-30 cm wysokości i jest zakończona wielokwiatowym baldaszkiem zakwitającym w IV-V. Do pory pojawiania się kwiatów nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od słowa primus = pierwszy, co tłumaczy się jako „kwiat wczesnej wiosny”. Kwiaty zbudowane są z rozdętego, kanciastego kielicha oraz żółtej korony utworzonej z pięciu płatków zrośniętych w dolnej części w długą rurkę. Na płatkach widoczne są pomarańczowe plamki w gardzieli. Kwiaty pachną. Niektóre kwiaty mają nisko osadzone pręciki i słupek z długą szyjką, a inne odwrotnie (jest to zjawisko heterostylii zapobiegające samozapyleniu). Owocem jest torebka otwierająca się ząbkami na szczycie. Dawniej kwiaty służyły jako namiastka herbaty, zaś młode liście wykorzystywano jako jarzynę i dodatek do zup. Bogata w wit. C roślina znalazła także zastosowanie w lecznictwie (m.in. jako środek łagodzący kaszel, napotny i moczopędny) oraz w kosmetyce. U osób wrażliwych może powodować podrażnienia skóry a pyłek wywołać katar sienny. Korzenie były niegdyś wykorzystywane do prania delikatnych tkanin.

Fiołek wonny (= fiołek pachnący) – Viola odorata L.
Rodzina: Violaceae – fiołkowate

Występowanie: wilgotne lasy i zarośla, parki, ogrody, przydroża, nieużytki

Stanowisko: cieniste, półcieniste

Gleba: próchniczna, zasobna w azot

Termin kwitnienia: IV-V

Długość kwitnienia: ~ 3 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział, rozłogi

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółty

Tę niewielką roślinę (3-12 cm wysokości) można spotkać w wilgotnych lasach i zaroślach parkowych, na nieużytkach, przydrożach, wykorzystywana jest także w celach dekoracyjnych. Należy do roślin rytualnych i symbolicznych sadzonych już w starożytności. Fiołek wytwarza krótkie, walcowate kłącze, z którego wyrastają cienkie, rozgałęzione rozłogi nadziemne. Ciemnozielone liście o długich ogonkach zebrane są w różyczkę. Początkowo ich blaszka jest zwinięta w trąbkę, później nerkowata i zaokrąglona. U nasady ogonków liściowych wyrastają lancetowate, zaostrzone przylistki. W IV-V na końcach długich szypułek pojawiają się fioletowe, rzadziej jaśniejsze lub białawe, intensywnie pachnące kwiaty o długości około 1,5 cm. Dolny płatek kwiatów tworzy ostrogę o długości 4-5 mm, w której zbiera się nektar wytwarzany przez dwa nektarniki będące wyrostkami pręcików. Owocem jest torebka zawierająca nasiona z bogatym w substancje odżywcze wyrostkiem (elajosomem). Ów wyrostek jest chętnie zjadany przez mrówki, które przy okazji rozsiewają nasiona. Fiołek zaliczany jest do starych roślin leczniczych o działaniu wykrztuśnym, napotnym i uspokajającym. Kwiaty wykorzystywane są jako jadalna ozdoba dań oraz do aromatyzowania żywności, natomiast olejek pozyskany z kwiatów znalazł zastosowanie w perfumerii. Zgniecione kwiaty przykłada się na wrzody. Roślina jest także symbolem skromności i pokory. Można nią również barwić pisanki na zielono.

Kwiaty fiołka wonnego są chętnie odwiedzane przez pszczołę miodną. Nie ma jednak danych dotyczących jego wartości pożytkowej.

Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: lasy, łąki, zarośla

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: żyzna, wilgotna

Termin kwitnienia: IV-VI

Długość kwitnienia: ~3 tyg.

Rozmnażanie: podział, sadzonki

Wydajność miodowa: 80-150 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółty

Jest dosyć pospolitą rośliną występującą w lasach, na łąkach oraz na skrajach lasów i zarośli, wskazując na żyzność i świeżość gleby. Gatunek uprawiany jest także w ogrodach przydomowych, zwłaszcza odmiany o barwnych liściach. Dąbrówka wytwarza rozetę przyziemnych liści oraz długie ścielące się po powierzchni gleby ulistnione rozłogi, dzięki którym się rozrasta. W IV pojawiają się wzniesione, pojedyncze łodygi zakończone kłosokształtnym kwiatostanem. Kwadratowa na przekroju łodyga dorasta do 30 cm wysokości oraz jest pokryta siedzącymi liśćmi wyrastającymi po dwa naprzeciw siebie. Kwitnienie trwa do VI. Niebieskie, fioletowoniebieskie, rzadziej różowe lub białe kwiaty, określane jako wargowe, zbudowane są z trójklapowej wargi dolnej oraz zredukowanej do dwóch małych łatek wargi górnej. Dzięki temu pręciki i szczytowa część słupka wystają z kwiatu i są łatwo dostępne dla owadów. Kwiaty żyją 3-3,5 dnia. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki, które są rozsiewane przez mrówki. Roślina wykorzystywana była w dawnej medycynie ludowej, gdyż wykazuje właściwości przeciwzapalne, antybakteryjne i przeciwwirusowe oraz ma zdolność neutralizowania toksyn. Napar z ziela wpływa dodatnio na porost włosów, a odwarem można przemywać ropiejące rany.

Jasnota biała – Lamium album L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: przydroża, zarośla, miejsca ruderalne

Stanowisko: słoneczne do lekko cienistych

Gleba: żyzna

Termin kwitnienia: IV-XI

Długość kwitnienia: > 4 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: do 200 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 20-60 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Roślina powszechnie występuje w strefie klimatu umiarkowanego, przy drogach, w zaroślach i w sąsiedztwie ludzkich domostw. Wytwarza podziemne kłącze, z którego wyrastają rozłogi. Część nadziemną stanowi czterokątna, pusta w środku łodyga dorastająca do 60 cm wysokości z liśćmi osadzonymi po dwa naprzeciw siebie. Liście do złudzenia przypominają liście pokrzywy (lecz nie parzą) dlatego roślina nazywana jest także głuchą lub martwą pokrzywą. Z kątów liści wyrastają kremowobiałe kwiaty (po 6-16) w nibyokółkach. Korona kwiatów przypomina otwartą paszczę zwierzęcia, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od słowa laimós lub lámos oznaczającego gardziel, otwartą paszczę zwierzęcia. W terminologii botanicznej elementy korony kwiatu określane są jako warga górna (okrywa 4 pręciki) i dolna (stanowi „lądowisko” dla owadów zapylających). Na wewnętrznej powierzchni wargi dolnej widoczne są żółtawo-zielonkawe plamki będące wskaźnikiem drogi do nektaru dla owadów zapylających, zaś na powierzchni wargi górnej występują włoski. Dolna część korony kwiatu ma kształt wygiętej rurki, w której zbiera się nektar. Jest on chroniony przed wysychaniem przez pierścień włosków usytuowany wewnątrz rurki. Dwa dłuższe i dwa krótsze pręciki o ciemnobrunatnych, owłosionych główkach produkują żółty pyłek. Rośliny cechują się długim, rozciągniętym w czasie kwitnieniem, które trwa od IV do XI (najintensywniejsze jest w IV-VI). Po przekwitnięciu powstają owoce typu czterodzielnej rozłupni. Z pędów rośliny otrzymuje się żółty barwnik. Młode ziele może być spożywane jak warzywo, a obok kwiatów stanowi także surowiec leczniczy (działa powlekająco, regenerująco i przeciwzapalnie). Wyciągi z tej rośliny są także stosowane jako dodatek do szamponów, lotionów i płukanek do włosów.

Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum L.
Rodzina: Amaryllidaceae – amarylkowate

Występowanie: cieniste i wilgotne lasy liściaste

Stanowisko: cieniste, półcieniste

Gleba: piaszczysto-gliniasta, zasobna w wodę i składniki pokarmowe

Termin kwitnienia: V

Długość kwitnienia: ~ 2 tyg.

Rozmnażanie: nasiona, cebule przybyszowe

Wydajność miodowa: 4,5-80 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: brązowawy

Rośnie dziko w cienistych i wilgotnych lasach liściastych, zwłaszcza w rejonach górskich, gdzie tworzy nieraz rozległe łany. Jest wskaźnikiem żyzności i wilgotności gleby. Na stanowiskach naturalnych objęty jest częściową ochroną, lecz bywa uprawiany na plantacjach zielarskich. Wytwarza białą, podłużną cebulę do 6 cm długości oraz rozetę jajowatolancetowatych liści o długich ogonkach, przypominających liście konwalii. Wiosną z cebuli wyrasta bezlistny pęd zakończony baldaszkowatym kwiatostanem. Kwiaty o białej barwie cechuje charakterystyczny czosnkowy zapach wyczuwany z dużej odległości, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa pochodząca od słowa olere = pachnieć. Z tego też względu mleko krów, które zjadły czosnek nie nadaje się do konsumpcji. Po przekwitnięciu powstają owoce typu torebki zawierające liczne, czarne nasiona. Cebule i liście mają zastosowanie w lecznictwie, w tym celu były już stosowane w starożytności. Działają bakteriobójczo, obniżają ciśnienie krwi i ponoć są skutecznym lekiem w walce z rakiem. W wielu krajach roślina wykorzystywana jest w celach przyprawowych. W ostatnich latach szczególnie popularne stały się kiszone liście tego gatunku. Nie tylko ludzie wykorzystują czosnek, ale prawdopodobnie także niedźwiedzie – do czego nawiązuje polska nazwa gatunkowa rośliny. Zwierzęta zjadają liście czosnku tuż po przebudzeniu z zimowego snu, aby pozbyć się toksycznych substancji nagromadzonych w ich organizmach podczas miesięcy letargu.

Kwiaty czosnku dostarczają nektaru i pyłku. Nektar gromadzi się na dnie kwiatu gdzie jest dostępny dla owadów. W ciągu doby jeden kwiat wydziela 0,14-0,69 mg cukrów, których koncentracja w nektarze wynosi 25-55%. Pojedynczy kwiat żyje średnio 4-5 dni. Najintensywniejsze nektarowanie obserwuje się drugiego i trzeciego dnia. Robotnice zbierają także pyłek, praktycznie przez cały dzień, z największym nasileniem w godzinach przedpołudniowych. Do ula przynoszą go w postaci brązowawych obnóży. Zarówno nektar jak i pyłek cechuje silna, czosnkowa woń, którą można wyczuć już przed ulem. Miód początkowo również ma taki zapach, lecz podczas dłuższego przechowywania aromat znika. Miód charakteryzuje się żółtawozielonkawym lub zielonkawobrązowym kolorem, szybko krystalizuje. Wydajność miodowa w warunkach Polski wynosi około 4,5 kg/ha, w krajach cieplejszych 80 kg/ha.

Miłek wiosenny – Adonis vernalis L.
Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Występowanie: łąki kserotemiczne

Stanowisko: słoneczne

Gleba: wapienna, przepuszczalna

Termin kwitnienia: IV-V

Długość kwitnienia: do 3 tyg.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa: 6-10 kg/ ha

Kolor obnóży: cytrynowożółty

Bylinę spotyka się na łąkach kserotermicznych (gdzie podlega ochronie), jest też uprawiana w ogrodach przydomowych. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od Adonisa – greckiego boga piękności zabitego przez odyńca. Jedni uważają, że kwiaty miłka wyrosły z padających na ziemię kropli krwi tego młodzieńca, inni, że to Afrodyta przemieniła ciało ukochanego w roślinę o pięknych kwiatach. Oprócz walorów ozdobnych roślina wykazuje również właściwości lecznicze – jej ziele jest stosowane jako lek nasercowy. Miłek cechuje się krzaczastym pokrojem, dorasta do 20-30 cm wysokości. Wykształca pierzastodzielne liście z nitkowatymi odcinkami przypominającymi nieco liście kopru. Kwitnie wczesną wiosną (IV-V), do czego nawiązuje polska i łacińska nazwa gatunkowa (ver = wiosna). Duże (do 8 cm średnicy) kwiaty odznaczają się się błyszczącą, intensywnie żółtą koroną, która pozytywnie reaguje na natężenie światła i zawsze ustawia się w kierunku słońca. Jeden kwiat żyje średnio 10 dni. Przy niższych temperaturach (poniżej 7°C) oraz podczas niepogody kwiaty zamykają się. Owocem są niełupki zebrane w owoc zbiorowy. U podstawy owoców wykształca się bogate w tłuszcz ciałko mrówcze (elajosom), którym odżywiają się mrówki, przyczyniając się do ich rozsiewania. Po przekwitnięciu część nadziemna roślin zasycha.

Knieć błotna (= kaczeniec, kaczyniec) – Caltha palustris L.
Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Występowanie: mokre łąki, rowy, brzegi stawów i rzek

Stanowisko: słoneczne

Gleba: gliniasta, wilgotna lub bagienna

Termin kwitnienia: IV-V

Długość kwitnienia: 2-3 tyg.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: 15 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 10-30 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Kaczeńce porastają mokre łąki, rowy oraz brzegi stawów i rzek. Są też sadzone w celach dekoracyjnych, a tradycja ich wykorzystywania jako roślin ozdobnych sięga starożytności. Knieć wytwarza gładkie, puste w środku łodygi o wysokości 15-50 cm oraz sercowate do nerkowatych, ciemnozielone i błyszczące liście na długich ogonkach. Blaszka liściowa może osiągać do 25 cm średnicy. W IV-V a niekiedy już w III pojawiają się złocistożółte kwiaty o średnicy 2,5-4 cm z licznymi pręcikami, wyrastające pojedynczo na szczytach rozgałęzień. Dawne nazwy ludowe rośliny związane są z jej kwiatami: maślerz, ponieważ barwi masło na żółto oraz wołowiec, gdyż kwiaty są duże jak wole oczy. Po przekwitnięciu powstają owoce typu mieszka z dzióbkiem na szczycie, zawierające liczne nasiona. Ze zgniecionych kwiatów można uzyskać żółty barwnik do farbowania tkanin i pisanek. Roślina odznacza się gorzkim smakiem odstraszającym bydło. Jest trująca dla ludzi i zwierząt (trujące właściwości ma głównie w stanie świeżym), dawniej stosowana była także w celach leczniczych.

Knieć najlepiej rośnie na wilgotnej lub bagiennej glebie gliniastej o odczynie kwaśnym. Można ją rozmnażać przez wysiew nasion zaraz po zbiorze, często daje też samosiewy. Innym sposobem rozmnażania jest podział roślin wiosną (III-IV) lub po przekwitnięciu, w drugiej połowie lata.

Złoć żółta – Gagea lutea (L.) Ker Gawl.
Rodzina: Liliaceae – liliowate

Występowanie: lasy, zarośla

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: piaszczysto-gliniasta, żyzna

Termin kwitnienia: IV-V

Długość kwitnienia: 2-3 tyg.

Rozmnażanie: cebule potomne, siew nasion

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółte

Rośnie najczęściej w wilgotnych miejscach, lasach liściastych, na łąkach i w parkach. Wytwarza podziemną cebulę, z której wyrasta jeden równowąski liść oraz łodyga nazywa głąbikiem, o wysokości 10-30 cm z dwoma lancetowatymi liśćmi tuż pod kwiatostanem. W IV-V pojawiają się żółtozielonkawe, prążkowane kwiaty (3-11) zebrane w luźne baldachogrona. Kwiaty zamykają się na noc oraz podczas pochmurnej pogody. Po przekwitnieniu powstają owoce – podłużne torebki. Nasiona rozsiewane są przez mrówki.

Pyłek i nektar złoci jest łatwo dostępny dla owadów i w sprzyjających warunkach pogodowych pszczoły zbierają pożytek z kwiatów rośliny. Wartość pożytkowa nie została jeszcze określona.

Mniszek lekarski – Taraxacum officinale Weber ex F.H. Wigg.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Występowanie: łąki, trawniki, pastwiska, miejsca ruderalne, przydroża

Stanowisko: słoneczne

Gleba: różnych typów, o różnym stopniu uwodnienia

Termin kwitnienia: IV-VII

Długość kwitnienia: ~2 tyg.

Rozmnażanie: siew owoców, fragmentacja korzeni

Wydajność miodowa: 20-45 kg/ha

Wydajność pyłkowa: do 300 kg/ha

Kolor obnóży: pomarańczowy

Łacińska nazwa rodzajowa Taraxacum prawdopodobnie wywodzi się od arabskiego słowa tharakchakon, co tłumaczy się jako roślina o gorzkim smaku (mniszek zawiera gorzką taraksacynę) lub łacińskiego teraxis = choroba oczu, gdyż w przeszłości używano jej do leczenia chorób oczu. Polska nazwa rośliny ma związek z mnichami i wywodzi się od XVI-wiecznego caput monachi = głowa mnicha. Staropolskie określenie rośliny to fyffa, zaś popularne współczesne nazwy to męska stałość, mlecz lub dmuchawiec.

Mniszek jest gatunkiem światłolubnym i azotolubnym. Nie ma specjalnych wymagań siedliskowych i może rosnąć na wielu typach gleb o różnym stopniu uwodnienia, choć najlepsze warunki do wzrostu i rozwoju znajduje na podłożach żyznych i dostatecznie wilgotnych. Bardzo łatwo rozmnaża się przez owoce rozwiewane przez wiatr na duże odległości oraz przez fragmenty korzeni.

Jasnota gajowiec – Lamium galeobdolon (L.) Crantz
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: wilgotne lasy, zarośla

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: wilgotna, gliniasta, zasobna w składniki pokarmowe

Termin kwitnienia: IV-VI

Długość kwitnienia: ~ 2 mies.

Rozmnażanie: siew, fragmentacja rozłogów

Wydajność miodowa: 20 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółty

Dorasta do 10–60 cm wysokości, występuje w wilgotnych lasach (głównie liściastych) i zaroślach. Wykształca wzniesione, owłosione łodygi o typowym dla przedstawicieli rodziny jasnotowatych, czworobocznym kształcie. Po kwitnieniu wyrastają gęsto ulistnione rozłogi, które płożą się po powierzchni ziemi i zakorzeniają. Liście ułożone są naprzeciwlegle, dolne wykształcają ogonek, górne są siedzące. Cechuje je częściowa zimotrwałość i ciemnozielona barwa, często ze srebrzystymi plamami widocznymi na górnej powierzchni blaszki. Łacińska nazwa gatunkowa rośliny wywodzi się od dwóch greckich słów galée, galéa = kuna, tchórz i bdólos = smród, odór, gdyż roztarte liście nieprzyjemnie pachną. Kwiaty są duże (1,5-2,5 cm długości), wyrastają w nibyokółkach po 6-10. Zbudowane są z kielicha o pięciu owłosionych ząbkach oraz żółtej korony, która w dole zrośnięta jest w prawie prostą rurkę, w górze zaś tworzy dwie wargi. Warga górna hełmiasto okrywa pręciki i górną część słupka, na wardze dolnej (stanowiącej miejsce dla lądowania owadów) widnieją brązowe plamki, które wskazują owadom drogę do nektaru. Kwitnienie rozpoczyna się w IV i trwa do VI. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki.

Kwiaty są odwiedzane przez pszczoły zbierające nektar i pyłek. W ciągu doby jeden kwiat wydziela 1,1-4,6 mg nektaru o średniej koncentracji cukrów 33%. Zawartość cukrów w nektarze wydzielonym przez pojedynczy kwiat wynosi 0,8 mg/24 h. W warunkach Polski wydajność miodową oszacowano na około 20 kg/ha. Z pyłku robotnice formują żółte obnóża.

Miesiącznica trwała (= srebrniki Judasza, judaszowe srebrniki, lunaria) - Lunaria rediviva L.
Rodzina: Brassicaceae – kapustowate

Stanowisko: półcieniste

Gleba: żyzna, o odczynie od obojętnego do zasadowego

Termin kwitnienia: V-VI

Długość kwitnienia: ok. 3 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: >20 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Jest wieloletnią rośliną zielną (byliną) o krzaczastym pokroju występującą w Europie i zachodniej Syberii. W Polsce można ją spotkać głównie w górskich wilgotnych lasach liściastych, jest także uprawiana w celach ozdobnych.

Wykształca podziemne kłącza oraz nadziemne łodygi osiągające 30-100 cm wysokości. Łodyga jest owłosiona, w górnej części rozgałęziona. Liście są ogonkowe, duże, jajowatosercowate, błyszczące, na dolnej stronie niebieskawozielone. W V-VI na roślinach pojawiają się czterokrotne, jasnofioletowe, pachnące kwiaty zebrane w luźne baldachogrona. Elementy generatywne to 6 pręcików i jeden słupek, z którego (po zapyleniu i zapłodnieniu) powstaje owoc typu łuszczynki. Owoce zwisają na szypułkach, są eliptyczne, płaskie, z obu stron zaostrzone. Po osiągnięciu dojrzałości otwierają się dwiema klapami, ukazując srebrzyście lśniącą (stąd zwyczajowa nazwa „srebrniki Judasza”) tzw. fałszywą przegrodę, do której przytwierdzone są nasiona.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"