ROŚLINY JEDNOROCZNE UPRAWNE

Czarnuszka siewna – Nigella sativa L.
Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Stanowisko: słoneczne

Gleba: żyzna, średnio zwięzła, zasobna w wapń

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: 2-3,5 tyg.

Rozmnażanie: z siewu nasion

Wydajność miodowa: 10-25 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: jasnożółty

Roślinę można spotkać w uprawach zbóż (jako chwast), jest także chętnie uprawiana, zwłaszcza w krajach śródziemnomorskich. Wykorzystywana jest również w celach ozdobnych a jej dekoracyjną częścią, oprócz kwiatów, są owoce stosowane na suche bukiety i inne kompozycje. Wykształca wzniesioną łodygę dorastającą do 10-40 cm wysokości oraz głęboko wcinane (pierzastosieczne) liście z nitkowatymi odcinkami. W VI-VIII (w zależności od terminu siewu) pojawiają się kwiaty o pojedynczym okwiecie. Ich strukturę tworzą białe listki okwiatu z niebieskimi żyłkami, liczne pręciki i 5-10-częściowo zrośniętych słupków. Nektarniki usytuowane są na wewnętrznym okółku listków okwiatu (po dwa na każdym). Owoc stanowią zrośnięte na całej długości mieszki zawierające czarne, przyjemnie pachnące nasiona, które wykorzystywano w calach przyprawowych już od czasów asyryjskich. Z nasionami związana jest nazwa rośliny. Hebrajskie ketzah, oznaczające nazwę gatunkową czarnuszki, tłumaczy się jako „czarny kminek”, zaś łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od słowa nigéllus = czarnuszek. Nasiona czarnuszki stosowane są w piekarnictwie do posypywania pieczywa, stanowią dodatek do sałatek, a także są wykorzystywane w perfumerii i lecznictwie. W dawnej Francji stosowano je jako namiastkę pieprzu, co także praktykuje się dzisiaj. Olejek służy do wyrobu gatunkowych wódek. Dawniej traktowano czarnuszkę jako roślinę magiczną, obdarzoną czarodziejską mocą. Używano jej także do odstraszania pcheł, pluskiew, kleszczy i komarów.

Czarnuszka najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych o wystawie południowej, na żyznych, próchnicznych, średnio zwięzłych glebach zasobnych w składniki pokarmowe, zwłaszcza wapń. Rozmnaża się z nasion wysiewanych w III-IV, w rzędy co 30-40 cm.

Ślaz maurytański
– Malva sylvestris L. var. mauritiana (L.) Asch. et Graebn.
Rodzina: Malvaceae – ślazowate

Stanowisko: słoneczne

Gleba: przepuszczalna, żyzna, średnio wilgotna, o odczynie obojętnym

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: 3-4 mies.

Rozmnażanie: siew, sadzonki pędowe

Wydajność miodowa: 100-160 kg/ha

Wydajność pyłkowa: pszczoły nie zbierają pyłku

Kolor obnóży: pszczoły nie zbierają pyłku

Jest wysoką (do 1,5 m) byliną lub rośliną dwuletnią uprawianą dla celów zielarskich lub ozdobnych w cyklu jednorocznym. Wykształca wzniesioną, nagą łodygę, z której wyrastają na długich ogonkach 5-7-klapowe liście o karbowanym brzegu. Kwiaty osiągają średnicę do 7 cm, są fioletowe lub ciemnopurpurowe z ciemniejszym użyłkowaniem. Osadzone są w kątach liści po 1-15 na nieowłosionych szypułkach. Kwitnienie rozpoczyna się w VI a kończy w połowie IX, ale pełnia tego procesu przypada na 3-4 tydzień i trwa około 2 tygodni. Owocem jest wielodzielna, owłosiona rozłupnia, przypominająca małe, okrągłe chlebki. Ich wygląd był powodem, dla którego w Izraelu roślinę nazwano habez, czyli chleb. Ślaz pomaga w leczeniu kokluszu, astmy oraz zapalenia gardła, jelit i żołądka. Dawniej stosowano go jako warzywo na sałatki i zupy.

Fasola wielokwiatowa – Phaseolus coccineus L.
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Stanowisko: słoneczne, ciepłe

Gleba: żyzna, przewiewna, próchniczna, szybko nagrzewająca się

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: 4-6 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 60-320 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 10-25 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Roślina w stanie naturalnym występuje w Ameryce, gdzie od dawna była uprawiana przez tamtejszych Indian, do Europy zaś dotarła w XVI w. Z natury jest byliną (dzięki podziemnym bulwom korzeniowym), zaś w klimacie umiarkowanym uprawia się ją jako roślinę ozdobną. Wykształca długą (do 4 m), wijącą się (zawsze w lewą stronę) łodygę, dlatego wymaga podpór. Aby wykonać wokół tyczki jeden pełny obrót o promieniu równym 7,5 cm, roślina potrzebuje ponoć 10 min, a takich obrotów w ciągu dnia może wykonać nawet 16. W uprawie, obok odmian tyczkowych, znajdują się także odmiany karłowe. Fasola wykształca duże, trójlistkowe liście. Jej kwiaty zebrane są w groniaste kwiatostany o długości do 40 cm wyrastające z kątów liści. Kwiaty są duże (do 3 cm długości), długoszypułkowe i mają typową budowę motylkową. Płatki korony najczęściej przybierają szkarłatny kolor, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa (łac. coccum = szkarłat, purpura, kolor szkarłatny), rzadziej biały lub różowy. Z powodu pięknych kwiatów roślina popularnie nazywana jest „pięknym Jasiem”. Kwitnienie trwa od końca VI do początku VIII. Owocem jest szorstki, łukowato zagięty strąk o długości do 16 cm. Do jego wyglądu nawiązuje łacińska nazwa rośliny wywodząca się od greckiego słowa pháselos = lekkie czółno. Nasiona barwy białej, czarnej, czerwonej z czarnymi plamkami lub fioletowej wykorzystywane są jako pożywienie.

Pszczoły zbierają z kwiatów fasoli nektar i pyłek. Podczas słonecznej pogody, w godzinach południowych (kiedy oblot jest najintensywniejszy) na 1 m² obserwowano 6-8 jednocześnie pracujących robotnic. Wydzielanie nektaru zaczyna się w pąku kwiatowym w dniu poprzedzającym jego otwarcie. Często trzmiele przegryzają pąki, by dostać się do słodkiej wydzieliny. Z otworów tych korzystają także pszczoły (nawet wówczas gdy kwiaty już są otwarte). Nektar pobrany zaledwie z kilku kwiatów pozwala robotnicy wypełnić jej wole. Jeden kwiat fasoli (różnych odmian) produkuje 1,9-6,4 mg cukrów, których koncentracja w nektarze wynosi 25-45%. Wydajność miodową oszacowano na 60-320 kg/ha. W rejonach uprawy rośliny można uzyskać miód towarowy, który cechuje się jasną barwą i delikatnym smakiem. Jeden kwiat produkuje 0,46-0,77 mg pyłku, z którego robotnice formują (ale raczej rzadko) żółte obnóża. Wydajność pyłkowa wynosi 10-25 kg/ha.

Ogórecznik lekarski (= borak) – Borago officinalis L.
Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Stanowisko: słoneczne, ciepłe

Gleba: żyzna, średniozwięzła, dostatecznie wilgotna

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: ~8 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 65-350 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 50-90 kg/ha

Kolor obnóży: białokremowy, beżowy

Roślina wykształca wzniesioną łodygę o wysokości 20-70 cm z jajowatymi lub lancetowatymi liśćmi o pomarszczonej blaszce. Dolne liście osiągają długość do 30 cm, zaopatrzone są w oskrzydlony ogonek i tworzą rozetę, liście górne i środkowe są mniejsze, siedzące. Zarówno łodygę, jak i liście pokrywają szorstkie włoski mechaniczne, od których prawdopodobnie wywodzi się łacińska nazwa rodzajowa Borago (łac. borra = krótka, sztywna szczecina). Z kolei greckie słowo borá oznacza potrawę, pożywienie, paszę, co związane jest z wykorzystywaniem rośliny (ze względu na ogórkowy smak ziela) jako dodatek do sałatek i surówek. Ów smak był powodem, dla którego gatunek zyskał polską nazwę „ogórecznik”. Kwitnienie przypada na VI-VIII. Zwisające kwiaty o średnicy około 3 cm zebrane są w luźne, rozgałęzione kwiatostany (skrętki). Pojedynczy kwiat żyje bardzo krótko – około doby. Korona kwiatów początkowo jest różowa, z czasem zmienia kolor na żywoniebieski, rzadko bywa biała. Z płatków wyrastają białe wyrostki nazywane osklepkami. Bardzo charakterystyczny wygląd mają pręciki. Ich nitki są rozszerzone, zaopatrzone w wyrostki (obejmujące do połowy główki pręcikowe), a główki ściśle do siebie przylegają, tworząc stożkowato uformowaną rurkę, do wnętrza której wysypuje się pyłek. Na dnie rurki pręcikowej wokół zalążni słupka usytuowany jest nektarnik w postaci 10 wzgórków. Aby pobrać nektar, pszczoły muszą wsunąć języczek w otwory położone naprzeciw osklepek. Owocem jest rozłupnia, która rozpada się na 4 rozłupki, każda z haczykowato zagiętym kolcem. Owoce nierównomiernie dojrzewają i zaraz potem opadają. Są chętnie zjadane przez ptaki. Roślina stosowana jest w fitoterapii, gdyż wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwalergiczne, moczopędne i łagodzące. Właściwości te wykorzystuje się w leczeniu dolnych dróg oddechowych i reumatyzmie. Ogórecznik znalazł także zastosowanie w przemyśle kosmetycznym. Liście dodaje się do koktajli, sałatek, zup, a także do aromatyzowania wina i octu. Kwiaty (świeże lub kandyzowane) mogą być używane do dekoracji potraw, dostarczają także niebieskiego barwnika. Dawniej wierzono, że spożywanie ogórecznika może wyleczyć z melancholii i wywołać uczucie szczęścia. Galicyjscy żołnierze, dla odwagi, dodawali roślinę do wina degustowanego przed bitwą. Roztarte świeże liście są ponoć skutecznym repelentem na szczury i owady pasożytnicze. Korzenie wykorzystywane są w barwierstwie.

Kolendra siewna (= kolender) – Coriandrum sativum L.
Rodzina: Apiaceae – selerowate

Stanowisko: słoneczne

Gleba: żyzna, niezbyt ciężka, zasobna w wapń

Termin kwitnienia: VI-VII

Długość kwitnienia: 4-6 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 60-200 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 110-170 kg/ha

Kolor obnóży: czerwonofioletowy

Jest jedną z najstarszych roślin uprawianych przez człowieka już od czasów starożytnych, o czym m.in. świadczą znaleziska fragmentów owoców w piramidach egipskich i w Pompejach. W Egipcie dodawano ją do wina dla zwiększenia właściwości oszałamiających trunku, a także stosowano jako afrodyzjak. W Polsce roślina była znana w średniowieczu – używano ją jako przyprawę i lek, jak również dodawano do kadzideł i napojów miłosnych. Kolendra jest rośliną o charakterystycznym zapachu pluskiew. Wykształca wrzecionowaty, cienki korzeń oraz rozgałęzioną łodygę osiągającą do 70 cm wysokości. U podstawy łodygi wyrastają liście pojedyncze, zaś na łodydze tworzą się 2-3-krotnie pierzaste, o wąskich odcinkach. Drobne, białe lub różowawe kwiaty tworzą baldachy złożone. Kwiaty znajdujące się na obrzeżu kwiatostanu mają wyraźnie większe płatki aniżeli te usytuowane w środkowej części. Kwitnienie odbywa się w VI-VIII. Po zapyleniu powstają kuliste owoce stanowiące przyprawę. Zapach owoców był przyczynkiem do nadania łacińskiej nazwy Coriandrum, która wywodzi się od słów kórios = pluskwa i ánnes (ánison) = anyż (owoce początkowo pachnące pluskwami, po dojrzeniu nabierają przyjemnego, korzennego aromatu). Owoce służą m.in. jako dodatek do ciast (gł. pierników), pieczywa, wędlin, kandyzowanych owoców, jak również aromatyzowania whisky, piwa, ginu oraz tytoniu. Sproszkowane owoce wchodzą w skład mieszanki curry. W medycynie stosuje się je w niestrawnościach oraz przeciw pasożytom. Działają przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Olejek kolendrowy wykorzystywany jest do aromatyzowania mydła i likierów oraz wyrobu wody kwiatowej o zapachu konwalii, stanowi także dodatek do słodyczy (gł. w krajach arabskich i w Indiach). Liście rośliny stanowią nieodzowną przyprawę w kuchni meksykańskiej.

Gorczyca jasna (= gorczyca biała) – Sinapis alba L.
Rodzina: Brassicaceae – kapustowate

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: gliniasta, piaszczysto-gliniasta, o odczynie obojętnym, odpowiednio wilgotna

Termin kwitnienia: VI–VII

Długość kwitnienia: 3–4 tyg.

Rozmnażanie: siew

Wydajność miodowa: 30–100 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 80–200 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Wykształca wzniesioną, szorstko owłosioną łodygę dorastającą do 30–60 cm wysokości. W Polsce uprawiana jest od XVI w., natomiast na świecie już od czasów sumeryjskich (ok. 3000 lat p.n.e). Roślinę cechuje krótki okres wegetacji (11–18 tyg.), dzięki czemu wykorzystywana jest często jako przedplon lub poplon. W ostatnich latach jej uprawa w Polsce rozpowszechniła się za sprawą dopłat unijnych, a żółto kwitnące pola można obserwować jeszcze jesienią. Gorczyca wykształca lirowato pierzastodzielne liście oraz rozgałęziony, białawy korzeń. Po 30–40 dniach od wschodów rośliny zakwitają. Data kwitnienia uzależniona jest od terminu siewu, najwcześniejszy to VI a najpóźniejszy – IX. Kwiaty o czterokrotnym okwiecie (4 zielonkawożółte działki kielicha, 4 żółte płatki korony) odchylone prawie pod kątem prostym od osi pędu zebrane są groniaste kwiatostany. Elementy generatywne stanowi 6 pręcików i jeden słupek. Owocem jest owłosiona łuszczyna zakończona wygiętym dzióbkiem. Wewnątrz znajdują się okrągłe, jasnożółte nasiona, które szybko się osypują po dojrzeniu. Z nasion zawierających 20-40% tłuszczu można wytłaczać olej, który wykorzystywany jest w celach spożywczych i technicznych (smary, biopaliwa). Nasiona stanowią również składnik mieszanki curry i pieprzu ziołowego, wyrabia się z nich musztardę oraz stanowią dodatek do marynat i kiszonek. W niektórych krajach jada się liście rośliny. Gorczyca wykorzystywana jest też w celach pastewnych oraz leczniczych (wodny wyciąg z nasion jest pomocny w chorobach układu pokarmowego, zastosowany w formie płukanek skutecznie zwalcza ból gardła, natomiast poduszki gorczycowe tzw. gorczyczniki przynoszą ulgę przy reumatyzmie). Rośliny można wykorzystać do zabezpieczania upraw przed dzikami, które ponoć nie znoszą jej zapachu.

Koniczyna krwistoczerwona (= koniczyna inkarnatka, koniczyna szkarłatna, inkarnatka) – Trifolium incarnatum L.
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Stanowisko: słoneczne

Gleba: lekka, wapienna

Termin kwitnienia: V, VI-VII

Długość kwitnienia: ok. 4 tyg.

Rozmnażanie: wysiew nasion

Wydajność miodowa: 140-160 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: różowawy

Jest rośliną jednoroczną, rzadziej dwuletnią, dorastającą do 50 cm wysokości. Pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego po Krym. Od XVIII w. zaczęto ją uprawiać w Europie, a następnie Ameryce i Australii. Części nadziemne inkarnatki pokryte są miękkimi włoskami. Liście składają się z trzech szerokich, odwrotnie jajowatych listków, do których nawiązuje nazwa rodzajowa rośliny – Trifolium. Inkarnatka wykształca walcowate kwiatostany typu główki, które osiągają do 5 cm długości. W kwiatostanie znajduje się 60-120 kwiatów o typowej budowie motylkowatej.

Koniczyna inkarnatka najlepiej udaje się na glebach lekkich z domieszką wapnia, natomiast źle rośnie na podłożach kwaśnych i podmokłych. Polecana jest do uprawy w cieplejszych rejonach Polski. Można ją rozmnażać przez wysiew nasion w IV lub jako roślinę ozimą do końca VIII. Norma siewu wynosi 25-30 kg/ha.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"