BYLINY DZIKO ROSNĄCE

Babka – Plantago L.

Występowanie: łąki, pastwiska, przydroża

Stanowisko: słoneczne

Gleba: średnio próchniczna, piaszczysto-gliniasta

Termin kwitnienia: V-IX

Długość kwitnienia: 4-5 mies.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: brak nektarników

Wydajność pyłkowa: 1 mg/kwiatostanu

Kolor obnóży: jasnożółty

W Polsce najczęściej występują trzy gatunki z tego rodzaju: babka zwyczajna (Plantago major L.), lancetowata (Plantago lanceolata L.) i średnia (Plantago media L.). Rośliny można spotkać na przydrożach, łąkach, pastwiskach, a babkę lancetowatą również w miejscach ruderalnych. Wytwarzają krótkie kłącza i przyziemną rozetę lancetowatych (babka lancetowata) lub eliptycznych (babka średnia i zwyczajna) liści. Liście babki średniej i lancetowatej są miękko, obustronnie owłosione, liście babki zwyczajnej – gładkie. Do wyglądu liści, jak również miejsc występowania babek nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słowa planta = podeszwa, podbicie stopy oraz ago = pędzę, prowadzę, podobnie nazwa nadana przez północnoamerykańskich Indian „white men’s foot” – gdyż rosła wszędzie tam, gdzie pojawiał się biały człowiek, który roznosił jej nasiona na podeszwach. W V-IX na roślinach wyrastają bezlistne szypułki o długości 50-60 cm zakończone kłosowatym kwiatostanem zbudowanym z wielu drobnych kwiatów. Najbardziej widocznym elementem kwiatu są kilkakrotnie dłuższe od płatków pręciki, które pełnią funkcję powabni. Pręciki babki lancetowatej cechują się białym, babki średniej różowym, a babki zwyczajnej fioletowym kolorem. Pręciki mają zdolność zamykania pylników przy dużej wilgotności powietrza, co zabezpiecza pyłek przed wodą. Po przekwitnięciu kwiatów powstają owoce typu torebki. Posiadają one szczególną cechę, gdyż pękają i uwalniają nasiona, gdy są wilgotne, a zamykają, gdy są suche. Torebka babki lancetowatej i zwyczajnej zawiera 2 nasiona, zaś babki średniej 4. W łupinie nasiennej występują komórki gromadzące śluzy, co powoduje, że zmoczone nasiona szybko pęcznieją i przyklejają się do podłoża, a także do nóg ludzi i zwierząt, dzięki czemu są rozsiewane. Lecznicze właściwości babki zwyczajnej znane były już w starożytności. Jej liście są skutecznym środkiem w leczeniu oparzeń, ropni i ran. Pomagają też eliminować toksyny ze skóry – papka z liści przyłożona na miejsce po ukąszeniu owadów jadowitych np. pszczół, skutecznie złagodzi nieprzyjemne uczucia. Polecano ją także jako antidotum na ukąszenia węży i skorpionów. Nasiona babki zwyczajnej składano w grobowcach faraonów, a jej liście spożywane były przez Chińczyków. Liście babek można użytkować jak warzywo lub sałatę, przyrządzać z nich herbatę, sok lub wino. Szczególnie smaczne są młode kwiatostany, które smakują jak pieczarki. Nieugotowane nasiona mają efekt rozluźniający, są też chętnie zjadane przez ptaki hodowane w klatach. Liście i nasiona babki znajdują także zastosowanie przy wyrobie kremów, lotionów i maseczek. We Włoszech żywica babki lancetowatej była używana jako substytut kadzidła w rytuałach kościelnych.

Pszczoły formują z niego duże, jasnożółte obnóża o średniej masie 7,8-9,6 mg. W obnóżach z babki często trafiają się całe pylniki lub większe fragmenty pręcików.

Babki nie mają specjalnych wymagań klimatyczno-glebowych, jednak najlepiej rosną na stanowiskach słonecznych i glebach średnio próchnicznych, piaszczysto-gliniastych. Można je rozmnażać z nasion wysiewanych wczesną wiosną (III/IV) lub późną jesienią.

Firletka poszarpana – Silene flos-cuculi (L.) Greuter & Burdet
Rodzina: Caryophyllaceae – goździkowate

Występowanie: podmokłe łąki, zarośla, torfowiska

Stanowisko: słoneczne

Gleba: gliniasta, ilasta

Termin kwitnienia: V-VII

Długość kwitnienia: ~2 tyg.

Rozmnażanie: siew nasiona, rozłogi

Wydajność miodowa: 60 kg/ha

Wydajność pyłkowa: ~3 kg/ha

Kolor obnóży: popielatobeżowy

Roślina występuje na wilgotnych i podmokłych łąkach, torfowiskach oraz w zaroślach, tworząc duże płaty. Na stanowiskach nad dużymi rzekami uważana jest za dobry wskaźnik zasięgu wylewu. Wytwarza wzniesioną łodygę o wysokości do 80 cm, z której parami wyrastają lancetowate liście. W dolnej części łodygi liście zebrane są w różyczkę. Zarówno na łodydze, jak i liściach występują delikatne włoski. Często na pędach żerują pieniki (pluskwiaki)) - ich obecność można rozpoznać po białej pianie, wewnątrz której rozwijają się larwy, nazywanej w gwarze ludowej kukułczą śliną. Do kukułki nawiązuje także łacińska nazwa gatunkowa wywodząca się od słowa flos = kwiat i cuculus = kukułka. Roślina kwitnie w V-VII, tworząc wierzchotkowaty kwiatostan. Płatki korony mają różowy, rzadziej biały kolor, są silnie powcinane a dołem wydłużone w tzw. paznokieć. Owocem jest torebka otwierająca się ząbkami na szczycie, zawierająca liczne, nerkowate nasiona. Roślina wykorzystywana jest w lecznictwie.

Firletka najlepiej rośnie na glebach gliniastych i ilastych, wilgotnych. Można ją rozmnażać przez wysiew nasion, które kiełkują zaraz po dojrzeniu oraz przez podziemne rozłogi.

Niezapominajka (= niezabudka) – Myosotis L.
Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Występowanie: lasy liściaste, zarośla (niezapominajka leśna), wilgotne łąki, brzegi wód (niezapominajka błotna)

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: próchniczna, wilgotna

Termin kwitnienia: V-VII

Długość kwitnienia: 2-4 tyg.

Rozmnażanie: nasiona, podział, sadzonki

Wydajność miodowa: 6 kg/ha n. błotna

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółtawy

W Polsce na stanowiskach naturalnych najczęściej można spotkać niezapominajkę leśną (występuje w lasach liściastych, zaroślach oraz na łąkach śródpolnych) i błotną (siedliskiem jej występowania są wilgotne łąki i brzegi wód), która jest byliną. Oba gatunki są także uprawiane w celach ozdobnych. Łodyga niezapominajki błotnej jest czterokanciata lub prawie obła, leśnej – obła. Częścią podziemną roślin są kłącza, z których wyrastają wzniesione pędy o wysokości 10-60 cm z lancetowatymi, siedzącymi liśćmi. Nadziemne części są pokryte przez szorstkie włoski, z którymi związana jest łacińska nazwa rodzajowa roślin wywodząca się od słów mys = mysz i us = ucho. W V-VII (niezapominajka leśna) lub w V-IX (niezapominajka błotna) pojawiają się niebieskie lub różowe, rzadziej białe kwiaty o średnicy 5-8 mm zebrane w kwiatostany nazywane skrętkami. Kwiaty zbudowane są z wąskiej rurki, w której ukryte są pręciki i słupek oraz talerzykowatej części górnej, gdzie najefektowniejszymi elementami są żółte osklepki (wyrostki płatków korony) wyraźnie kontrastujące barwą z pozostałą częścią korony. Osklepki chronią wnętrze kwiatu przed deszczem i rosą. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki.

Kwiaty niezapominajek dostarczają nektaru i pyłku, ale jest to słaby pożytek, wykorzystywany przy braku innych kwitnących roślin. Na 1 m2 zwartego łanu można spotkać średnio 4 pracujące robotnice. W nektarze występują tylko cukry proste: glukoza i fruktoza. Miód niezapominajkowy uzyskany w warunkach doświadczalnych po skrystalizowaniu cechował się zielonkawobiałą barwą oraz słabym, raczej nieprzyjemnym zapachem. Wydajność miodowa niezapominajki błotnej wynosi 6 kg/ha. Pszczoły zbierają też pyłek w postaci żółtawych obnóży. Udział pyłku niezapominajki w miodach może dochodzić do 99%, lecz jest to wynik zaprószenia nektaru jej drobnym pyłkiem, osiągającym wielkość 2-7 μm (są to jedne z najmniejszych ziaren w świecie roślinnym i cechuje je charakterystyczny kształt kokardki), a nie faktycznym udziałem nektaru ­rośliny.

Niezapominajki najlepiej rosną na glebach próchnicznych i wilgotnych o niezbyt dużej zasobności w składniki pokarmowe. Preferują stanowiska słoneczne lub półcieniste. Niezapominajkę leśną rozmnaża się przez wysiew nasion w V-VII, zaś niezapominajkę błotną przez podział (wiosną lub jesienią), siew (w III) lub sadzonki wierzchołkowe (pobierane w IV-V lub IX i ukorzenianie pod osłonami). Młode rośliny wysadza się na miejsce stałe co 15-20 cm.

Kuklik zwisły – Geum rivale L.
Rodzina: Rosaceae – różowate

Występowanie: mokre i wilgotne łąki, rowy, brzegi rzek, zarośla

Stanowisko: słoneczne

Gleba: umiarkowanie zasadowa, torfowa

Termin kwitnienia: V-VII

Długość kwitnienia: 2-3 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: 70-150 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 3,7 mg/kwiat

Kolor obnóży: jasnozielonkawy

Występuje na wilgotnych i podmokłych łąkach, w pobliżu strumieni i rzek, w zaroślach i rowach – stąd łacińska nazwa gatunkowa wywodząca się od słowa rivus = strumień, potok, rzeczka. Rośliny rosną w kępach. Część podziemną kuklika stanowi kłącze o mocnym, korzennym zapachu przypominającym goździki. Owłosione, czerwono nabiegłe, wzniesione łodygi dorastają do 70 cm. Liście dolne, długoogonkowe, o pierzasto wcinanej blaszce tworzą rozetę, natomiast górne łodygowe są siedzące, trójlistkowe. W V-VII na zagiętych końcach łodyg pojawiają się zwisające kwiaty. Żółtoczerwone płatki korony niemal całkowicie są przysłonięte przez czerwonobrunatny kielich i kieliszek (dodatkowy okółek działek kielicha). Na początku kwitnienia pręciki są krótsze od słupków. Później wydłużają się, osiągając tą samą długość co słupki. Płatki korony po przekwitnięciu długo nie odpadają. W trakcie formowania się owoców szypułka, na której były osadzone kwiaty, wyprostowuje się. Owoce zbiorowe utworzone są z pojedynczych, owłosionych owocków (niełupek), na których pozostaje dolny człon szyjki słupka w postaci haczyka. Kłącza były dawniej wykorzystywane w leczeniu przewlekłego zapalenia oskrzeli i w chorobach żołądka. Medycyna ludowa wykorzystuje je jako środek przeciwzapalny, żółciopędny i zapierający. Kłącza stosowane są także do aromatyzowania wina i likierów.

Roślina preferuje gleby torfowe i czarne ziemie o umiarkowanej zasadowości. Rozmnaża się z siewu lub przez podział.

Rdest wężownik – Persicaria bistorta L. (= Polygonum bistorta L.)
Rodzina: Polygonaceae – rdestowate

Występowanie: wilgotne łąki, torfowiska niskie, nad zbiornikami wodnymi

Stanowisko: słoneczne

Gleba: wilgotna

Termin kwitnienia: V-VI

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: 40-350 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 40 kg/ha

Kolor obnóży: białawoszary

Jest skąpo owłosioną rośliną dorastającą do 1 m wysokości. Występuje na wilgotnych łąkach, torfowiskach niskich oraz w pobliżu zbiorników wodnych. Wykształca pochwiaste liście: dolne – podługowatojajowate, zaostrzone oraz górne – lancetowate, siedzące (bez ogonków liściowych). Górna powierzchnia blaszki liściowej jest ciemnozielona, dolna szarozielona. Przylistki wyrastające u nasady ogonków liściowych, zrastają się, tworząc brunatną i błoniastą tzw. gatkę. Częścią podziemną rośliny są czarne, wężowato wygięte kłącza, do których wyglądu nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa (bis = dwakroć, podwójnie i tortus = kręty, skręcony). Wygląd kłączy prawdopodobnie sprawił, że niegdyś stosowano je jako remedium na ukąszenia węży. Rdest wężownik wykształca nierozgałęzioną łodygę zakończoną walcowatym, kłosokształtnym kwiatostanem o długości do 6-7 cm. Składa się on z wielu drobnych, najczęściej różowych, rzadziej białych kwiatów. Kwitnienie odbywa się w V-VI, a na niekoszonych łąkach może się powtórzyć w VII-VIII, lecz wówczas zawsze jest mniej obfite. Z zapylonych kwiatów zawiązują się owoce – trójkanciaste orzeszki. Roślina (zwłaszcza jej kłącze) wykorzystywana jest w fitoterapii w leczeniu ostrych biegunek, chorób układu pokarmowego, przyspiesza także gojenie się ran. Dawniej jej kwiatostanami czyszczono szkła lamp naftowych a kłącza używano w garbarstwie i farbiarstwie.

Rośliny preferują słoneczne stanowiska oraz wilgotne, ubogie w węglan wapnia gleby. Można je rozmnożyć przez podział lub z siewu.

Żywokost lekarski (= kosztywał) – Symphytum officinale L.
Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Występowanie: wilgotne łąki, torfowiska, podmokłe lasy i zarośla, nad rowami, stanowiska ruderalne

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: mokra do wilgotnej, żyzna

Termin kwitnienia: V-VIII

Długość kwitnienia: 7-8 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: 100 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 6-17 kg/ha

Kolor obnóży: kremowobiały

Naturalnie występuje niemal w całej Europie, w zachodniej Syberii i Azji Mniejszej, zaś w Ameryce Północnej jest zdziczały. Spotyka się go w miejscach wilgotnych: na łąkach, torfowiskach, w podmokłych lasach i zaroślach, nad rowami i na stanowiskach ruderalnych. Wykształca wielogłowe kłącze oraz pionowy, gruby, rozgałęziony korzeń czarnego koloru, z którego wyrasta wzniesiona łodyga osiągająca do 1 m wysokości. Cała roślina pokryta jest szorstkimi, białymi włoskami. Liście odziomkowe i dolne są jajowatolancetowate o zaostrzonym wierzchołku, ogonkowe osiągają długość do 60 cm. Liście łodygowe są mniejsze, siedzące (bez ogonka liściowego). Fioletowe, różowe lub rzadziej białe kwiaty zebrane są w charakterystycznie zwinięty kwiatostan nazywany sierpikiem. Kwiaty cechują się beczułkowatą koroną, wewnątrz której znajduje się pięć zaostrzonych osklepek (wyrostków płatków korony) chroniących wnętrze kwiatu m.in. przed wodą opadową. Kwitnienie odbywa się w V-VIII. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na cztery czarne, lśniące rozłupki. Już od starożytności roślina wykorzystywana była w celach leczniczych. Na jej prozdrowotne właściwości wskazuje łacińska nazwa rodzajowa, wywodząca się od słowa symphýo = zrastam się (dawniej korzeń wykorzystywany był do okładów przy złamaniach kości) oraz gatunkowa officinalis, którą tłumaczy się jako lekarski, leczniczy, stosowany jako lek (łac. offcina = apteka). Roślina polecana jest przy oparzeniach, odmrożeniach oraz trudno gojących się ranach. Młode pędy żywokostu mogą być spożywane jako namiastka szparagów, młode liście stosowane są na zupy lub przyrządzane jak szpinak, zaś starsze liście stanowią dodatek do tabaki. Jest także świetną, bogatą w białko, rośliną pastewną polecaną zwłaszcza dla świń i kóz.

Roślina preferuje gleby wilgotne do mokrych, żyzne, o wysokim poziomie wód gruntowych i obojętnym odczynie. Rozmnaża się z nasion lub przez podział wiosną.

Rutewka orlikolistna – Thalictrum aquilegifolium L.
Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Stanowisko: wilgotne zarośla, zręby leśne, brzegi lasów, łąki śródleśne

Gleba: żyzna, wilgotna, o odczynie obojętnym

Termin kwitnienia: V-VII

Długość kwitnienia: 2-2,5 tyg.

Rozmnażanie: siew owoców, podział

Wydajność miodowa: brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa: 2,1-3,6 t/ha

Kolor obnóży: jasnożółty

Spotykana jest w wilgotnych zaroślach, na zrębach leśnych i brzegach lasów, a także łąkach śródleśnych. Wykształca głęboki system korzeniowy oraz wzniesioną, nagą łodygę dorastającą do 40-120 cm wysokości. Liście są 2-3-krotnie pierzaste z owalno-okrągławymi listkami i błoniastymi przylistkami. Przypominają liście orlika, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa. Różowawe, lila lub rzadziej białe kwiaty, zebrane są w wiechowaty kwiatostan. Kwiaty mają nietypową budowę, gdyż nie posiadają płatków korony, a rolę powabni pełnią liczne (~50) pręciki o zgrubiałych nitkach. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od słowa thalía = zbytek, obfitość oraz íkteros = żółty i być może związana jest z liczbą pręcików. Kwitnienie odbywa się w V-VII. Owocem jest oskrzydlona niełupka z haczykowatymi pozostałościami szyjki słupka. Roślina ma właściwości trujące oraz wykorzystywana jest w celach dekoracyjnych.

Rutewka orlikolistna preferuje żyzne, wilgotne gleby o odczynie obojętnym, dlatego można polecić ją do wzbogacania wilgotnych nieużytków oraz do nasadzeń w ogródkach pszczelarskich. Najprostszym sposobem rozmnażania jest podział roślin wiosną lub wysiew nasion (wczesną wiosną). Nasiona łatwo się osypują, więc należy pilnować terminu ich zbioru. Rozsadę wysadza się na miejsce stałe w odstępach co 50-80 cm.

Świerzbnica polna – Knautia arvensis (L.) J. M. Coult.
Rodzina: Dipsacaceae - szczeciowate

Występowanie: skraje lasów, zarośla, przydroża, średnio wilgotne i suche łąki

Stanowisko: słoneczne

Gleba: żyzna, zasobna w składniki pokarmowe

Termin kwitnienia: V-IX

Długość kwitnienia: 8-9 tyg.

Rozmnażanie: siew owoców

Wydajność miodowa: 30-270 kg/ha

Wydajność pyłkowa: ~50 kg/ha

Kolor obnóży: różowawożółty

Roślina występuje na skrajach lasów, w zaroślach, na przydrożach oraz średnio wilgotnych i suchych łąkach. Wykształca podziemne kłącze i rozgałęzioną, szorstko owłosioną łodygę o wysokości 30-80 cm. Jej matowe i szarozielone liście w dolnej części łodygi są liczne, najczęściej niepodzielone, w górnej - jest ich mniej i są pierzastodzielne. Kwiatostanem jest główka o średnicy 2-4 cm utworzona z kwiatów obupłciowych lub tylko żeńskich. Kwiaty usytuowane na brzegu główki są większe w porównaniu z kwiatami w centralnej części. Owłosiony kielich zakończony jest 8 ościstymi ząbkami. Korona ma barwę różową, liliową lub rzadziej białą. Kwiaty cechuje hetrostylia, czyli różnosłupkowość. Oznacza to, że niektóre kwiaty w kwiatostanie są krótkoszyjkowe (mają krótkie szyjki słupków i wysoko osadzone pręciki), a inne długoszyjkowe (słupki z długimi szyjkami i nisko osadzone pręciki). Kwitnienie przypada na V-IX. Owocem jest owłosiony orzeszek. Dawniej roślinę stosowano w fitoterapii, m.in. w leczeniu epilepsji i dżumy oraz przykładano jej ziele na czyraki i rany. Obecnie stosowana jest rzadko w bólach gardła, kaszlu i innych infekcjach. Łacińska nazwa rodzajowa Knautia została nadana przez Linneusza na cześć braci Knaut, niemieckich lekarzy i botaników, którzy zajmowali się także klasyfikacją roślin, zaś gatunkowa nazwa arvensis wywodzi się od słowa arvum = pole, ugór.

Koniczyna biała (= koniczyna rozesłana) – Trifolium repens L.
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Występowanie: przydroża, pastwiska, łąki, trawniki

Stanowisko: słoneczne

Gleba: świeża, średnio wilgotne, zasobna w składniki pokarmowe i próchnicę

Termin kwitnienia: V-IX

Długość kwitnienia: 5-6 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 60-100 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 25-35 kg/ha

Kolor obnóży: brunatny, jasnobrązowy, szarobrązowy

Powszechnie występuje na łąkach, przydrożach i pastwiskach, gdyż łatwo przystosowuje się do różnych warunków ekologicznych. Jest też uprawiana. Z pszczelarskiego punktu widzenia najcenniejsze są zasiewy przeznaczone na nasiona. Roślina wykształca płytki system korzeniowy z licznymi korzeniami przybyszowymi opatrzonymi brodawkami oraz płożącą łodygę (łacińska nazwa gatunkowa wywodzi się od słowa repo = czołgam się, pełzam) dorastającą do 45 cm długości. Liście o długich ogonkach (20-25 cm) złożone są z 3 odwrotnie jajowatych, brzegiem ząbkowanych listków, które są narodowym symbolem Irlandczyków. Na górnej powierzchni liści widoczna jest jasna plamka przypominająca podkowę lub półksiężyc. Drobne, białe lub zaróżowione kwiaty (po przekwitnieniu brunatnieją) o przyjemnych zapachu zebrane są w główkowate kwiatostany wyrastające na szypułkach dłuższych niż ogonki liściowe. W jednej główce znajduje się 30-80 kwiatów. Kwitnienie jest rozciągnięte w czasie – trwa od V do IX, a najintensywniej przebiega w VI. Owocem jest wydłużony strąk zawierający 2-4-sercowate nasiona o błyszczącej łupinie nasiennej. Koniczyna biała uprawiana jest w celach pastewnych, jak również wykorzystywana w fitoterapii (przeciw biegunkom, zapaleniom oskrzeli, a w czasach powojennych leczono nią epidemicznie występujący nieżyt jelita cienkiego). Wysuszone główki kwiatostanowe można dodawać do aromatycznych kąpieli, a odwar z nich przykładać na trudno gojące się rany. W okresach głodu dodawano je do zup i chleba. Dzieci lubią wysysać nektar z kwiatów.

Szczaw – Rumex L.
Rodzina: Polygonaceae – rdestowate

Występowanie: łąki, przydroża, ugory, pastwiska, brzegi rzek

Stanowisko: słoneczne

Gleba: uboga, kwaśna

Termin kwitnienia: V-IX

Długość kwitnienia: 4-5 mies.

Rozmnażanie: nasiona, fragmenty korzeni

Wydajność miodowa: brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: jasnożółty, jasnobrązow

Do rodzaju szczaw należy ponad 200 gatunków. W Polsce najczęściej występuje szczaw zwyczajny (Rumex acetosa L.) i polny (Rumex acetosella L.), który można spotkać na łąkach, polanach, przydrożach lub w miejscach ruderalnych. Pierwszy z gatunków jest także uprawiany (we Francji już od XIV w.). Ich obecność wskazuje na zakwaszenie gleby. Rośliny wykształcają strzałkowate, eliptycznopodługowate liście odziomkowe o długich ogonkach oraz stopniowo malejące liście łodygowe. Przylistki zrośnięte są w przezroczystą, białą lub różową pochewkę nazywaną gatką. Szczaw zwyczajny jest rośliną jednopienną, zaś szczaw polny dwupienną – kwiaty męskie (te jedynie mają znaczenie dla pszczół) i żeńskie osadzone są na oddzielnych osobnikach. Niepozorne, zielonkawe lub czerwonawe kwiaty zebrane są w wiechowate kwiatostany. Szczaw polny kwitnie w V-IX, szczaw zwyczajny miesiąc krócej. Owocem są liczne (~8 tys. u szczawiu zwyczajnego), trójkanciaste orzeszki. Liście zawierają dużo wit. C i są wykorzystywane na zupy i sałatki oraz mogą zastępować szpinak. Ich kwaśny smak znalazł odzwierciedlenie w łacińskich nazwach gatunkowych wywodzących się od słowa acétum = ocet, kwaśne wino. Liści nie należy jednak spożywać w nadmiernych ilościach z uwagi na obecność szkodliwego kwasu szczawiowego (powoduje kamicę nerkową i artretyzm). Odkładaniu się w organizmie kryształów szczawianu wapnia częściowo zapobiega spożywanie roślin wraz z nabiałem. Zjedzenie dużych ilości świeżych liści przez bydło wywołuje u nich biegunkę i wymioty. Liście i korzenie szczawiu zwyczajnego mają także zastosowanie w lecznictwie, m.in. herbata z liści pozytywnie wpływa na pracę wątroby i nerek, stosowana jest przy żylakach, hemoroidach i miażdżycy, a okłady z liści, korzeni i owoców przyspieszają gojenie się ran, zwichnięć, leczą wrzody i czyraki. Sok ze szczawiu zwyczajnego służy do wywabiania plam z pleśni, atramentu i rdzy, a także do czyszczenia srebra. Nasionami szczawiu polnego karmi się ptaki hodowane w klatkach, a liśćmi odżywiają się przedstawiciele jeleniowatych z Ameryki Płn.

Szałwia łąkowa – Salvia pratensis L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: suche łąki, przydroża, nasypy, suche zbocza

Stanowisko: słoneczne

Gleba: zasobna w składniki pokarmowe zwł. wapń

Termin kwitnienia: V-VII

Długość kwitnienia: 4 tyg.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: 170-190 kg/ha

Wydajność pyłkowa: ok. 1 kg/ha

Kolor obnóży: pszczoły nie formują

Występuje na suchych łąkach i pastwiskach, przydrożach i kamienistych zboczach oraz na skrajach pól i nasypach. Jest aromatyczną rośliną o głębokim (do 1 m), zdrewniałym korzeniu palowym oraz wzniesionej i słabo rozgałęzionej, czterokanciastej i lepkiej łodydze, osiągającej 20-80 cm wysokości. W dolnej części łodygi wyrasta rozeta sercowatojajowatych liści o długich ogonkach, w górnej części liście ułożone są po dwa naprzeciw siebie. Blaszki liściowe są pomarszczone, brzegiem karbowane i zaostrzone na szczycie. Kwiaty zebrane są po 6-12 na szczycie łodygi w nibyokółki tworzące wydłużony, kłosokształtny kwiatostan. Okwiat składa się z dwuwargowego gęsto, gruczołowato owłosionego kielicha oraz fioletowej, różowej lub białej korony, która formuje hełmiasto wygiętą wargę górną i szeroką wargę dolną z jasnymi prążkami i plamkami. Dolna część korony tworzy długą rurkę, dlatego nektar nie zawsze jest dostępny dla pszczół. Podczas odwiedzin kwiatów przez owady słupek i pręciki wyginają się i dotykają zwierzęta, gdy te pobierają nektar. W każdym kwiecie występują tylko dwa pręciki, u których jeden pylnik jest rozwinięty, a drugi tworzy strukturę o kształcie łyżeczki osłaniającą wejście do rurki kwiatowej. Kwitnienie trwa od V do VII. Owocem jest czarna rozłupnia. Dawniej często wykorzystywano roślinę w celach leczniczych (choroby oczu, środek dezynfekcyjny). Służyła także do poprawiania smaku i zapachu piwa oraz wina. Obecnie liśćmi aromatyzuje się wódki, likiery oraz wina ziołowe. Herbata z liści ma właściwości przeciwpotliwe, przeciwzapalne, można ją stosować w chorobach układu oddechowego i pokarmowego, zmniejsza także produkcję mleka u matek.

Roślina preferuje suchsze, zasobne w składniki mineralne (zwłaszcza wapń) gleby. Lubi słoneczne i suche stanowiska. Można ją rozmnażać przez podział lub siew nasion.

Komonica zwyczajna (= komonica pospolita, komonica rożkowa) – Lotus corniculatus L.
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Występowanie: łąki, pastwiska

Stanowisko: słoneczne

Gleba: piaszczysto-gliniasta, żyzna, zasobna w wapń

Termin kwitnienia: V-IX

Długość kwitnienia: ~4 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 25-60 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 20-45 kg/ha

Kolor obnóży: szarożółtobrązowy, jasnobrązowy

Występuje na łąkach i pastwiskach, gdzie tworzy gęste darnie, może być także uprawiana w celach paszowych, co w niektórych regionach było już praktykowane od XVII w. Roślina cechuje się dużą trwałością. Wykształca wrzecionowaty korzeń osiągający do ١ m długości oraz cienkie, na przekroju czworokątne, łodygi o wysokości ٢٠-60 cm, które mogą się płożyć. Lancetowate lub odwrotnie jajowate, sinozielone liście zebrane są po pięć. Dwa z nich, ukośnie jajowate, zajmują miejsce zmarniałych przylistków. Brzegi liści i nerwy są delikatnie orzęsione. Kwitnienie trwa od V do IX. Żółtopomarańczowe, przyjemnie pachnące kwiaty zebrane są po 3-8 w luźne główki. Kielich zakończony jest pięcioma spiczastymi ząbkami, korona ma typową budowę kwiatu motylkowatego z jajowatym żagielkiem odgiętym do tyłu. Na jego wewnętrznej powierzchni obecne są czerwone prążki stanowiące wskaźnik nektaru dla owadów zapylających. Młode pąki kwiatowe często charakteryzują się czerwonym zabarwieniem. Kwiaty po zasuszeniu zielenieją. Owocem jest wielonasienny strąk z małymi, kulistymi nasionami okrytymi brunatną lub oliwkową łupiną. Roślina wykorzystywana jest na paszę, głównie po wysuszeniu, gdyż w stanie świeżym jest gorzkawa i niechętnie zjadana przez zwierzęta (świeże kwiaty zawierają glikozydy cyjanogenne, które rozkładają się podczas suszenia).

Roślina odznacza się niewielkimi wymaganiami wodnymi i pokarmowymi, choć najlepsze warunki do wzrostu i rozwoju znajduje na żyznych, gliniastych i zasobnych w wapń podłożach. Źle rośnie na glebach bagiennych i piaskach. Wymaga ciepłych, słonecznych stanowisk. Jest wytrzymała na suszę, udeptywanie i zgryzanie. Rozmnaża się z nasion wysiewanych w rozstawie 30-40 cm.

Przelot pospolity (= wełnica) – Anthyllis vulneraria L.
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Występowanie: suche łąki, zarośla, polany, miedze, przydroża

Stanowisko: słoneczne

Gleba: piaszczysto-gliniasta, zasobna w wapń

Termin kwitnienia: V-VIII

Długość kwitnienia: 4-5 tyg.

Rozmnażanie: nasiona, podział

Wydajność miodowa: 50-70 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: szary

Występuje na suchych łąkach, w zaroślach, na polanach, miedzach i przydrożach. Wykształca podziemne kłącza oraz podnoszące się lub rozesłane, owłosione pędy dorastające do 60 cm długości. Liście przelotu są nieparzystopierzaste, spodem biało owłosione, złożone z 1-6 par eliptycznych lub lancetowatych listków, z których szczytowy jest największy. Przylistki są częściowo zrośnięte. Kwiaty, o budowie typowej dla motylkowatych, najczęściej mają żółtą, rzadziej pomarańczową, białą lub czerwoną barwę, zebrane są w główkowate kwiatostany na szczytach pędów. Kwitnienie ma miejsce w V-VIII. Kielich pokryty jest białymi włoskami, do których wyglądu nawiązuje polska nazwa „wełnica”, jak i łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od greckich słów ánthos = kwiat i íulos = meszek na brodzie, młodzieńczy zarost. Po przekwitnięciu powstają niepękające, jajowate strąki zawierające 1-2 nasiona. Są one rozsiewane przez wiatr. Roślina stosowana jest w fitoterapii (działa dezynfekująco, lekko przeczyszczająco, reguluje przemianę materii) oraz jest uprawiana na paszę dla zwierząt. Dawniej była cenionym lekiem na rany, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa wywodząca się od słowa vulnerárius = leczący rany (łac. vulnus = rana, zranienie), nadający się do leczenia ran. Kwiaty mogą być używane do aromatycznych kąpieli.

Smółka pospolita (= firletka lepka, lepczyca) – Viscaria vulgaris Röhl.
Rodzina: Caryophyllaceae – goździkowate

Występowanie: łąki, skraje lasów, przydroża, zarośla, lasy liściaste

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: piaszczysto-gliniasta, żyzna

Termin kwitnienia: V-VI

Długość kwitnienia: ~3 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: szarokremowy

Występuje na łąkach, przydrożach, skrajach lasów, w zaroślach i lasach liściastych. Częścią podziemną smółki są pełzające kłącza, z których wyrastają pędy z różyczką liści oraz pędy kwiatostanowe. Łodygi osiągają wysokość 30-80 cm, poniżej węzłów pokryte są lepką, ciemną wydzieliną, której wygląd przyczynił się do nadania nazwy smółka. Również łacińska nazwa Viscaria (viscum = lep na ptaki, lep), którą tłumaczy się jako przynęta, jest związana z lepkimi łodygami. Liście wyrastają po dwa naprzeciw siebie i są zrośnięte nasadami. Dolne mają łopatkowaty kształt, górne są równowąskie. Kwiaty o ciemnoróżowej koronie z dwudzielnym przykoronkiem zebrane są w groniaste kwiatostany. Kwitnienie odbywa się w V-VI, czasem roślina powtarza kwitnienie w VIII-IX. Owocem jest torebka.

Bodziszek żałobny – Geranium phaeum L.
Rodzina: Geraniaceae – bodziszkowate

Występowanie: wilgotne lasy liściaste, zarośla, brzegi potoków, wilgotne łąki

Stanowisko: półcieniste

Gleba: żyzna, wilgotna, o szerokim zakresie pH

Termin kwitnienia: V–VIII

Długość kwitnienia: >2 mies.

Rozmnażanie: siew, podział

Wydajność miodowa: ok. 20 kg/ha

Wydajność pyłkowa: ok. 35 kg/ha

Kolor obnóży: brudnożółty

Należy do gatunków górskich, dlatego można go spotkać głównie w południowej części Polski. Najczęściej rośnie w wilgotnych lasach liściastych (gł. grądach i olsach), w zaroślach, nad brzegami potoków i na wilgotnych łąkach. Jest byliną o silnym, rozgałęzionym kłączu tworzącym kępy. Łodygi są wzniesione, owłosione, dorastają do 30–70 cm wysokości. Dolne liście wyrastają na ogonkach, górne są siedzące. Blaszka liściowa ma dłoniasty kształt oraz jest wcinana. Często na jej górnej powierzchni widnieje ciemnofioletowa plama. Łacińska nazwa gatunkowa rośliny wywodzi się od słowa phaeus = ciemny, żałobny i odnosi się do barwy kwiatów, które są czarnofioletowe. Kwiaty o średnicy 1,5–2 cm wyrastają po dwa na wydłużonych szypułkach, kwitną od V do VIII. Płatki korony w dolnej części są wydłużone i ostro zakończone, natomiast na szczycie zaokrąglone i odgięte w dół. Elementy generatywne stanowi 10 pręcików, które dojrzewają jako pierwsze oraz słupek z pięciodzielnym znamieniem. Owocem jest szorstko owłosiona, wydłużona rozłupnia przypominająca kształtem ptasi dziób. Do jej wyglądu nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od greckiego słowa geranos oznaczającego żurawia.

Miodownik melisowaty – Melittis melissophyllum L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: lasy liściaste

Stanowisko: półcieniste

Gleba: żyzna, o odczynie obojętnym

Termin kwitnienia: V–VII

Długość kwitnienia: 4–5 tyg.

Rozmnażanie: siew, podział

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: biały

Ta piękna bylina występuje w lasach liściastych (dąbrowach, borach mieszanych, grądach), zwłaszcza na glebach wapiennych. Część podziemną rośliny stanowią kłącza, nad ziemię zaś wyrastają łodygi o wysokości 30–50, czasem 80 cm, pokryte włoskami. Liście są krótkoogonkowe, osadzone na łodydze nakrzyżlegle (z każdego węzła wyrastają dwa liście, przy czym para liści w kolejnym węźle jest obrócona o 90°), dzięki czemu nie zacieniają się wzajemnie. Ich kształt jest jajowaty do eliptycznolancetowatego, brzeg karbowano-ząbkowany z 20–32 ząbkami z każdej strony blaszki. Cała roślina przyjemnie pachnie cytryną. Łacińska nazwa gatunkowa miodownika pochodzi od słowa melissophýllus (= o liściach podobnych do melisy) i nawiązuje do podobieństwa z liśćmi melisy. Bylina wykształca duże (3–5 cm długości), pachnące kwiaty, które wyrastają w kątach górnych liści w liczbie 1–3. Często są one skierowane tylko w jedną stronę łodygi. Mają barwę białą lub różową oraz purpurowe kropki na wewnętrznej powierzchni. Korona kwiatu jest dwuwargowa z całobrzegą wargą górną i trójklapową wargą dolną, której środkowa klapa cechuje się fioletowopurpurowym zabarwieniem. Kwiaty przyjemnie pachną miodem, stąd nazwa miodownik. Kwitnienie trwa od V do VII. Owocem jest czterodzielna rozłupnia. Roślina objęta jest częściową ochroną gatunkową. Miodownik wykorzystywany jest w medycynie ludowej przy schorzeniach wątroby, jako środek moczopędny oraz gojący rany i oparzenia. Może także służyć do zaprawiania napojów alkoholowych oraz odstraszania moli.

Glistnik jaskółcze ziele (= jaskółcze ziele)
– Chelidonium majus L. (= Ch. maius L.)
Rodzina: Papaveraceae – makowate

Występowanie: miejsca ruderalne

Stanowisko: słoneczne, zasobne w wodę

Gleba: żyzna, próchniczna, o odczynie obojętnym lub zasadowym

Termin kwitnienia: V–X

Długość kwitnienia: ~ 4 mies.

Rozmnażanie: siew

Wydajność miodowa: brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa: do 120 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

W nazewnictwie ludowym glistnik określany jest jako żółtnik, cyndalia lub „ziele od brodawek”, natomiast łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od greckiego słowa chelidón = jaskółka. Twierdzono bowiem, że termin kwitnienia gatunku zbiega się z przylotem i odlotem jaskółek. Inne podanie głosi, że pisklęta jaskółek mogą otworzyć oczy dopiero po ich uprzednim natarciu sokiem z glistnika, natomiast Grecy uważali, że jaskółki wykorzystują sok do leczenia swojego potomstwa.

Roślina preferuje żyzne, próchniczne gleby o odczynie obojętnym lub zasadowym. Najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych, zasobnych w wodę. Rozmnaża się przez wysiew nasion.

Powój polny – Convolvulus arvensis L.
Rodzina: Convolvulaceae – powojowate

Występowanie: uprawy zbóż, miejsca ruderalne, przydroża, nasypy, suche stoki

Stanowisko: słoneczne

Gleba: niemal każda

Termin kwitnienia: V-IX (X)

Długość kwitnienia: 4-5 mies.

Rozmnażanie: fragmenty kłączy, nasiona

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: 0,5-1,5 mg pyłku/1 kwiat

Kolor obnóży: kremowobiały

Gatunek jest rozpowszechniony niemal na całym świecie z wyjątkiem strefy tropikalnej i Australii. W naszej florze zaliczany jest do uciążliwych, wieloletnich chwastów spotykanych zwłaszcza w uprawach zbóż i roślin okopowych. Często występuje także na suchych i ciepłych miejscach ruderalnych, przydrożach, nasypach oraz suchych stokach.

Powój wykształca cienki, głęboko sięgający korzeń (3-5 m) oraz długie, czołgające się kłącze, z którego wyrasta wiele korzeni bocznych. Łodyga cechuje się małą średnicą, jest rozgałęziona, kanciasta i naga. Płoży się lub wije, dorastając do 1-2 m długości. Jak podają niektóre źródła, wierzchołek łodygi w poszukiwaniu podpory wykonuje koliste ruchy zgodnie z ruchami wskazówek zegara (jest to cecha gatunkowa), zakreślając w ciągu 1 h koło o średnicy kilku centymetrów.

Centralne miejsce w kwiecie zajmuje słupek, u którego podstawy widoczna jest tkanka nektarnikowa w postaci pomarańczowego pierścienia. Kwitnienie gatunku zaczyna się w V i trwa do IX. Owoc stanowi jajowata, dwukomorowa torebka okryta przez kielich. Wewnątrz znajdują się czarnobrunatne, kropkowane nasiona, które przez wiele lat zachowują zdolność kiełkowania.

Powój zaliczany jest do bardzo starych roślin leczniczych – już od średniowiecza jego pędy wykorzystywano przy zaburzeniach w przemianie materii. Ziele i korzeń działają przeczyszczająco, rozkurczowo, obniżają ciśnienie krwi, znalazły także zastosowanie w homeopatii (m.in. w liściach stwierdzono obecność glikozydów nasercowych). Powój uważany jest także za roślinę trującą (zwł. ­nasiona).

Roślina dobrze rośnie na różnych podłożach, także suchych i piaszczystych. Zaliczana jest do gatunków światłolubnych, dlatego też preferuje słoneczne stanowiska. Bardzo łatwo rozmnaża się za pomocą fragmentów kłączy, nieco gorzej przez nasiona.

Dzwonek rozpierzchły – Campanula patula L.
Rodzina: Campanulaceae – dzwonkowate

Występowanie: łąki, zręby, skraje lasów

Stanowisko: słoneczne

Gleba: mineralno-próchniczna o odczynie obojętnym

Termin kwitnienia: V-VII

Długość kwitnienia: ok. 8-9 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: ok. 1 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 0,1 kg/ha

Kolor obnóży: kremowy

Jest byliną lub rośliną dwuletnią. Rośnie w miejscach otwartych, na łąkach, zrębach, skrajach lasów. Stanowi wskaźnik gleby wilgotnej, ubogiej w składniki pokarmowe. Wykształca cienkie podziemne kłącza oraz wzniesione, czterokanciaste łodygi osiągające 30–60 cm wysokości, w dolnej części sztywno owłosione. U podstawy łodygi wyrasta rozeta liści (tzw. odziomkowych) o łopatkowatym kształcie.

Liście łodygowe są lancetowate, bezogonkowe, na brzegu drobno karbowane. Kwiaty o długich szypułkach tworzą luźne, rozpierzchłe wiechy (stąd nazwa dzwonek rozpierzchły) złożone z niebieskich lub różowofioletowych, dzwonkowatych kwiatów. Z ich wyglądem związana jest polska i łacińska nazwa rodzajowa (łac. campána = dzwon; campánula = dzwoneczek). Kwiaty są szeroko otwarte, ustawione pionowo, osiągają długość ok. 1,6 cm, żyją 4,5 dnia. Wąskie, pokryte szczeciniastymi włoskami działki kielicha sięgają do połowy korony. Pręcików jest pięć, słupek jeden z trójdzielną szyjką. Jako pierwsze dojrzewają w kwiatach pręciki a po wysypaniu pyłku (po 1-2 dniach), dopiero słupek – czego sygnałem jest wydłużanie się szyjki słupka. Kwitnienie trwa od V do VII. Owoc stanowi torebka otwierająca się trzema bocznymi otworkami. Świeże kwiaty mogą stanowić dodatek do sałatek i innych potraw.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"