Pożytki wiosenne: DRZEWA DZIKO ROSNĄCE

Buk pospolity (= buk zwyczajny) – Fagus sylvatica L.
Rodzina: Fagaceae – bukowate

Występowanie:lasy liściaste i mieszane

Stanowisko:słoneczne, półcieniste

Gleba:żyzna, przewiewna

Termin kwitnienia:IV-V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:siew nasion

Wydajność miodowa:brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa:brak danych

Kolor obnóży:cytrynowożółty

Stanowi ważny składnik lasów liściastych i mieszanych (m.in. tworzy zbiorowiska zwane buczyną), jest też sadzony w parkach. Osiąga wysokość do 30 m, żyje około 350 lat. Charakterystyczną cechą buka jest gładka, popielatoszara kora. Rośliny wytwarzają regularną, kopulastą koronę. Liście o jajowatym kształcie są zaostrzone na szczycie i mają jedwabiste włoski. Niepozorne, rozdzielnopłciowe kwiaty pojawiają się w IV-V. Męskie zebrane są w zwisające, niemal kuliste główki w kolorze żółtoczerwonym. Żeńskie otoczone są miseczką, która później drewnieje. Owoce to kanciaste orzeszki bogate w tłuszcz, nazywane bukwią. Mogą służyć jako pożywienie ludzi lub pasza dla trzody chlewnej. Orzeszki zawierają faginę, która spożyta w większych ilościach powoduje bóle głowy oraz efekt podobny do upojenia alkoholowego. Po uprażeniu lub ugotowaniu fagina rozkłada się. We Francji prażona bukiew wykorzystywana była jako substytut kawy. Świeże liście o przyjemnym kwaskowatym smaku służą do aromatyzowania likierów, można je dodawać do sałatek, a po wysuszeniu mieszać z tytoniem papierosowym. Twarde, czerwonobiałe drewno wykorzystywane jest w stolarce budowlanej, meblarstwie, do wyrobu parkietów, ale jego wadą jest silna reakcja na zmiany wilgotności. Drewno stanowi również wysokoenergetyczny opał oraz używa się go do wędzenia wyrobów wędliniarskich.

Dąb – Quercus L.
Rodzina: Fagaceae – bukowate

Występowanie:lasy liściaste i mieszane

Stanowisko: słoneczne

Gleba: żyzna, piaszczysto-gliniasta (d. szypułkowy); sucha, łatwo się nagrzewająca (d. bezszypułkowy)

Termin kwitnienia:V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:siew nasion, szczepienie

Wydajność miodowa:brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa:brak danych

Kolor obnóży:szarozielony

Dęby występują w lasach mieszanych lub liściastych, gdzie tworzą zbiorowiska nazywane dąbrowami. Od zawsze były otaczane szacunkiem (m.in. przez Słowian) i związane z kultem różnych bóstw. W Polsce, do najczęściej występujących gatunków z tego rodzaju należy dąb szypułkowy (Quercus robur) i bezszypułkowy (Quercus petraea). Oba dorastają do 40 m wysokości. Wytwarzają szerokie korony i prosty pień, który u dębu szypułkowego często jest podzielony w górze na kilka grubych konarów. Liście o pojedynczej, klapowanej blaszce są z wierzchu błyszczące i ciemnozielone, od spodu zaś jaśniejsze i matowe. Liście dębu szypułkowego wyrastają na bardzo krótkich ogonkach, dębu bezszypułkowego mają wyraźny ogonek. Rozdzielnopłciowe kwiaty zebrane są na tym samym drzewie. Kwiaty męskie tworzą zielone, zwisające kotki, kwiaty żeńskie osadzone są na wierzchołkach tegorocznych pędów. Dąb szypułkowy kwitnie w V, około 2 tygodni wcześniej od dębu bezszypułkowego. Z kwiatów żeńskich powstają owoce – orzechy nazywane żołędziami. U dębu szypułkowego wyrastają one na długich szypułkach (stąd nazwa – szypułkowy) oraz odznaczają się obecnością zielonkawych pasków na powierzchni. U dębu bezszypułkowego owoce mają bardzo krótkie szypułki lub są ich pozbawione, jak również nie mają pasków. Żołędziami bogatymi w skrobię oraz zawierającymi gorzką taninę, można karmić nierogaciznę. Również ludzie spożywali je w okresach głodowych. Natomiast u Indian były podstawowym składnikiem pożywienia roślinnego. Mogą stanowić namiastkę kawy. Drewno jest doskonałym materiałem budowlanym oraz świetnie nadaje się do wyrobu sprzętów gospodarstwa domowego. Dzięki długotrwałemu przetrzymywaniu drewna w wodzie uzyskuje się tzw. dąb czarny. Kora bogata w garbniki stosowana jest w lecznictwie oraz służy do barwienia pisanek na kolor brunatny. Liście stanowią popularny dodatek do kiszenia ogórków.

Jesion wyniosły – Fraxinus excelsior L.
Rodzina: Oleaceae – oliwkowate

Występowanie:lasy mieszane, brzegi zbiorników wodnych

Stanowisko:słoneczne

Gleba:żyzna, świeża

Termin kwitnienia:IV-V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:siew nasion

Wydajność miodowa:brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa:brak danych

Kolor obnóży:szary

Występuje w mieszanych lasach liściastych (zwł. olchowo-jesionowych), nad brzegami zbiorników wodnych, w lasach łęgowych, często też jest sadzony przy drogach i domach. Jesion to wysokie drzewo dorastające do 40 m wysokości z wysoko osadzoną, cylindryczną koroną. Żyje do 200 lat. Charakterystyczną cechą pędów w stanie bezlistnym są czarne łuski okrywające pąki. Roślina wytwarza duże (ok. 25 cm długości), złożone liście utworzone z 7-11 par jajowatolancetowatych listków. W IV-V przed rozwojem liści pojawiają się wiatropylne, niepozorne kwiaty trojakiego rodzaju: męskie z purpurowymi lub fioletowymi pylnikami, żeńskie z jednym słupkiem oraz obupłciowe. Kwiaty zebrane są w wydłużone wiechy osadzone po kilka obok siebie. Owoce to skrzydlaki o długości do 4 cm pozostające na drzewie do wiosny. W starożytności sok rośliny uważany był za odtrutkę na ukąszenia żmij. Drewno jest twarde, łupliwe i bardzo elastyczne, zaś kora służy do garbowania i farbowania. Kora jesionu jest także tradycyjnym lekiem przeciwzapalnym. W przeszłości liście rośliny dodawano do tytoniu papierosowego. Roślina przyciąga pioruny, co być może związane jest z ich występowaniem w pobliżu podziemnych i nadziemnych cieków wodnych.

Klon jawor (= jawor) – Acer pseudoplatanus L.
Rodzina: Sapindaceae – mydleńcowate

Występowanie:lasy liściaste i mieszane

Stanowisko:słoneczne

Gleba:świeża, piaszczysto-gliniasta, zawierająca wapń

Termin kwitnienia:V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:siew nasion

Wydajność miodowa:40-60 kg/ha

Wydajność pyłkowa:~ 1 kg/drzewo

Kolor obnóży:szarozielonkawe, szare

Jest składnikiem lasów liściastych i mieszanych (w górskich lasach mieszanych z jodłą wskazuje na obecność węglanu wapnia w podłożu). Łacińska nazwa gatunkowa nawiązuje do platana, którego stare okazy jaworów nieco przypominają, podobnie odstający od pnia korek przywodzi na myśl łuszczącą się korę platana. Jawor może dorastać do 35-40 m wysokości. Wytwarza 5-klapowe, z wierzchu nieco pomarszczone, ciemnozielone, spodem sinozielone (lub purpurowofioletowe u odmian) liście o jajowatych klapach. Drobne (o średnicy 7-10 mm), żółtozielone kwiaty zebrane są w długie zwisające grona. Pojedynczy kwiat żyje 4-5 dni. Część kwiatów w gronie to kwiaty obupłciowe – funkcjonalnie męskie (ze zdegenerowanym słupkiem) i obupłciowe – funkcjonalnie żeńskie (w których pręciki nie pylą). Gatunek kwitnie w pierwszej połowie V, po rozwinięciu się liści. Drewno jaworowe jest łatwe do obróbki i politurowania, często używa się go w stolarstwie, snycerstwie i ­tokarstwie.

Klon zwyczajny – Acer platanoides L.
Rodzina: Sapindaceae – mydleńcowate

Występowanie:lasy liściaste i mieszane

Stanowisko:słoneczne

Gleba:świeża, żyzna, wilgotna

Termin kwitnienia:IV-V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:siew nasion

Wydajność miodowa:65-200 kg/ha

Wydajność pyłkowa:brak danych

Kolor obnóży:zielonkawobrązowy

Występuje w lasach liściastych i mieszanych. Wytwarza gęstą, jajowatą koronę, dorasta do 30 m wysokości. Żyje do 200 lat. Młode pędy są nagie, okryte błyszczącą, oliwkowoczerwoną korą. Liście o pięciu klapach osiągają długość 10-18 cm, błyszczą na górnej stronie. Do kształtu liści prawdopodobnie nawiązuje nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od łacińskiego słowa acer = ostry, greckiego ácros = pozbawiony rogu (-ów), bezrogi lub celtyckiego ac = szczyt, ostrze. Pojawienie się liści wskazuje na początek fenologicznej wczesnej wiosny. W ogonku liściowym występuje biały sok mleczny. Gatunek kwitnie w IV-V (najwcześniej ze wszystkich rodzimych klonów), najczęściej przed rozwojem liści. Kwiaty zebrane są w odstające ku górze baldachogrona. W zielonkawożółtych kwiatach o średnicy około 1 cm bardzo wyraźnie widoczny jest masywny pierścień tkanki nektarnikowej przerośnięty przez nitki pręcików. Część kwiatów ma zredukowany słupek i nazywana jest funkcjonalnie męskimi. Nektar jest łatwo dostępny dla owadów, formuje duże krople na powierzchni nektarnika. Owocem jest skrzydlak. Twarde, elastyczne oraz łatwe w polerowaniu drewno służyło niegdyś do wyrobu drobnych gospodarskich przedmiotów i sandałów oraz instrumentów muzycznych (skrzypce, fortepiany). Słynny lutnik Stradivarius wykorzystywał drewno właśnie tego gatunku klonu. Liście podkładano pod piekący się chleb dla przyjemnego smaku. W dawnej Anglii sok klonowy dodawany był zamiast wody przy produkcji piwa. Roślina wykorzystywana jest też w lecznictwie.

Kwiaty klonu zwyczajnego są dobrym źródłem wiosennego pokarmu (zwłaszcza nektaru) i o ile warunki pogodowe na to pozwalają, są chętnie oblatywane przez pszczoły. Roślina nektaruje tylko przy ciepłej pogodzie produkując słodką wydzielinę o koncentracji cukrów 30-50%. W ciągu życia jeden kwiat żeński wydziela 0,45 mg nektaru zawierającego 1,1 mg cukrów, zaś kwiat męski produkuje 0,23 mg nektaru zawierającego 0,8 mg cukrów. Wydajność miodowa wynosi od 65-70 do 150-200 kg/ha (~1 kg/drzewa). Przy dobrych warunkach pogodowych i w sąsiedztwie licznych nasadzeń drzew, jedna rodzina pszczela może zebrać 8-12 kg miodu. Miód cechuje się jasnym kolorem oraz delikatnym smakiem i zapachem. Z pyłku robotnice formują zielonobrązowe obnóża o średniej masie 7,9 mg. Pyłek cechuje się dużą wartością odżywczą i pobudza rodziny do rozwoju. Na liściach często pojawia się spadź.

Klon polny (= paklon) – Acer campestre L.
Rodzina: Sapindaceae – mydleńcowate

Występowanie:lasy liściaste, mieszane

Stanowisko:słoneczne do półcienistego

Gleba:świeża, przepuszczalna

Termin kwitnienia:V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:nasiona

Wydajność miodowa:50-370 kg/ha

Wydajność pyłkowa:brak danych

Kolor obnóży:żółtawozielonkawy

Gatunek występuje na obrzeżach lasów liściastych i mieszanych lub w ich podszycie, sadzony jest także wzdłuż dróg i w parkach oraz nadaje się na żywopłoty. Wytwarza zaokrągloną koronę, dorasta do 12-20 m wysokości. Drzewo żyje do 100 lat. Młode pędy są żółtawobrunatne, cienkie i nagie. Liście mają 3-5 klap, osiągają do 4-7 cm długości. Górna powierzchnia liści jest ciemnozielona, naga, dolna zaś – jaśniejsza i owłosiona. W ogonkach liściowych występuje sok mleczny. Gatunek kwitnie w V równocześnie z rozwojem liści lub nieco później. Niewielkie kwiaty o żółtawozielonkawym okwiecie zebrane są w stojące i owłosione baldachogrona. Owocem jest skrzydlak. Twarde drewno klonu daje się polerować oraz cechuje się ciekawym rysunkiem słojów, dlatego też cenione jest jako surowiec na drobne wyroby.

Wierzba biała – Salix alba L.
Rodzina: Salicaceae – wierzbowate

Występowanie:lasy łęgowe, brzegi jezior, strumieni

Stanowisko:słoneczne

Gleba:wilgotna, piaszczysto-żwirowa

Termin kwitnienia:IV-V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:sadzonki, nasiona

Wydajność miodowa:45 kg/ha

Wydajność pyłkowa:8,9 mg/kwiatostan

Kolor obnóży:cytrynowożółty

Jest pospolitym gatunkiem terenów wilgotnych, najczęściej brzegów rzek, gdzie tworzy zarośla łęgowe. Niegdyś, zwłaszcza po ogłowieniu, był charakterystyczną rośliną polskich wsi. Wierzba biała wykształca szeroką, wzniesioną koronę, dorasta do 30 m wysokości (jest to najwyższy gatunek ze wszystkich wierzb rosnących w Polsce). Dożywa do 100 lat. Giętkie pędy rośliny okryte żółtawą lub oliwkowobrązową korą początkowo są owłosione, później nagie. Liście mają lancetowaty kształt, są długie (do 15 cm), brzegiem piłkowane, zwężone z obu stron. Młode liście są prawie białe z uwagi na obecność jedwabistych włosków, na starszych włoski pozostają tylko na dolnej stronie blaszki. W IV-V, jednocześnie z rozwojem liści, roślina wytwarza walcowate, przyjemnie pachnące kwiatostany męskie i żeńskie wyrastające na osobnych egzemplarzach. W kwiatach męskich występują dwa nektarniki, w kwiatach żeńskich – jeden. Owocem jest torebka zawierająca owłosione nasiona. Roślina tworzy mieszańce, zwłaszcza z wierzbą kruchą i trójpręcikową. Miękkie drewno wierzby białej używane jest do wyrobu przedmiotów codziennego użytku (np. łopat, beczek, koryt itp.), kijów do krykieta oraz nadaje się na opał do kominków (nie kopci). Pędy wykorzystywane są w wikliniarstwie oraz na faszynę, liśćmi można karmić bydło. Spróchniałe drewno doskonale sprawdza się jako paliwo do podkurzaczy. Roślina znalazła także zastosowanie w kosmetyce i lecznictwie (kora zawiera związki salicylowe). W tradycji zachodniej wierzba biała kojarzona jest ze smutkiem i śmiercią, dlatego często sadzono ją na cmentarzach.

Wierzba krucha – Salix fragilis L.
Rodzina: Salicaceae – wierzbowate

Występowanie:doliny rzek i strumieni, lasy, podmokłe łąki

Stanowisko:słoneczne

Gleba:wilgotna

Termin kwitnienia:IV-V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:sadzonki

Wydajność miodowa:60-70 kg/ha

Wydajność pyłkowa:10,3 mg/kwiatostan

Kolor obnóży:żółty

Rośnie w dolinach rzek i strumieni, w lasach łęgowych oraz na wilgotnych łąkach, jest także sadzona wzdłuż dróg i na osiedlach. Dorasta do 20 m wysokości. Tworzy szeroką i luźną koronę. Wykształca nagie, żółtozielone, błyszczące pędy, które są bardzo łamliwe u nasady, zwłaszcza podczas silniejszych wiatrów. Cecha ta znalazła odzwierciedlenie w polskiej nazwie gatunkowej – „krucha” jak i łacińskiej, wywodzącej się od słowa frango = łamię, kruszę. Liście osiągają do 15 cm długości, najszersze są w dolnej części, górą wyciągnięte w ostry wierzchołek. Wierzchnia strona liści cechuje się ciemnozielonym kolorem i połyskiem, zaś dolna jest szara lub sina za sprawą ścieralnego nalotu woskowego. Młode liście są nieznacznie owłosione i lepkie, zaś starsze obustronnie nagie. Roślina kwitnie wraz z rozwojem liści w IV-V. Bazie męskie osiągają długość 2-5 cm, żeńskie 3-6 cm. W kwiatach obu płci występują dwa gruczoły nektarnikowe. Roślina często tworzy mieszańce, zwłaszcza z wierzbą białą i pięciopręcikową. Kora wierzby kruchej wykorzystywana jest w garbarstwie i lecznictwie. Drewno nadaje się na opał i do wyrobu przedmiotów codziennego użytku. Z korzeni gotowanych w wodzie uzyskuje się czerwony barwnik, zaś liście mogą stanowić paszę dla kóz, owiec i bydła.

Roślina ma niewielkie wymagania klimatyczne i glebowe, potrzebuje jedynie wody w podłożu. Rozmnaża się przez sadzonki lub nasiona, które bardzo szybko (po kilku dniach) tracą zdolność kiełkowania.

Brzoza brodawkowata (= brzoza zwisła)
– Betula pendula Roth (= Betula verrucosa Ehrh.)
Rodzina: Betulaceae – brzozowate

Występowanie:stanowiska o ubogich glebach, lasy

Stanowisko:słoneczne

Gleba:piaszczysta o małej zawartości składników pokarmowych

Termin kwitnienia:IV-V

Długość kwitnienia:2-3 tyg.

Rozmnażanie:siew nasion

Wydajność miodowa:brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa:brak danych

Kolor obnóży:żółty

Jest jednopiennym drzewem leśnym i parkowym pospolicie występującym na terenie naszego kraju, zwłaszcza na terenach suchych i piaszczystych. Dorasta do 30 m, żyje do 120 lat. Jest gatunkiem pionierskim, który rośnie na gruzowiskach, wydmach, zwałach węglowych czy wyrobiskach piaskarni. Wykształca jajowato-piramidalną koronę i charakterystyczną białą korę. Młode gałązki są cienkie, wiotkie, pokryte białawymi brodawkami (stąd nazwa brodawkowata), które stanowią kropelki żywicy. Liście mają romboidalny kształt. Kwiaty są niepozorne, wiatropylne zebrane w kotkowate kwiatostany męskie i żeńskie osadzone na jednym osobniku.

Owoce to liczne, oskrzydlone, drobne orzeszki. Sok z brzozowy nadaje się do bezpośredniego wypicia, można też przerobić go na syrop, wino, piwo lub wodę do włosów. Na Alasce do dziś na skalę przemysłową wytwarza się syrop i cukier brzozowy. Pąki, młode liście i kwiatostany męskie nadają się do jedzenia na surowo lub jako dodatek do innych potraw. Młode, suszone liście mogą być mieszane z tytoniem lub służą do sporządzania herbaty. Liście mają zastosowanie w lecznictwie m.in. przy zapaleniu nerek i pęcherza moczowego, a odwar z kory zalecany jest w chorobach skóry. Popularny ostatnio substytut cukru – ksylitol otrzymywany jest przemysłowo z drewna brzozowego. Z korzeni, kory i drewna uzyskuje się dziegieć używany w medycynie i weterynarii (maści) oraz do nasycania skór. Twarde i elastyczne drewno cenione jest w tokarstwie, meblarstwie a dawniej w kołodziejstwie. Wykorzystywane jest także jako wysokokaloryczny opał. Kora brzozowa służyła do wycinania wkładek do butów a z gałązek wyrabiano miotły i koszyki. Na pniach drzew pojawiają się grzyby pasożytnicze – włóknouszek ukośny (ciemne, guzowate narośla) oraz porek brzozowy (o szarawych owocnikach), które stosowane są pomocniczo w leczeniu chorób nowotworowych i wirusowych. Z brzozą związanych jest wiele wierzeń, przesądów i symboli np. chętnie wykonywano kołyski z jej drewna, co miało chronić niemowlęta przed urokami, zaś Słowianie i Finowie sadzili rośliny na grobach.

Brzoza jest drzewem wybitnie światłolubnym (wymaga najwięcej światła spośród wszystkich krajowych drzew liściastych). Rośnie na glebach suchych o niskiej zawartości składników pokarmowych, łatwo przystosowuje się do różnych warunków. Silnie wyjaławia glebę i uniemożliwia wzrost innym roślinom w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Dobrze znosi zanieczyszczenia powietrza. Rozmnaża się z siewu, po raz pierwszy kwitnie po upływie 10 lat.

Jarząb pospolity (= jarząb zwyczajny, jarzębina) – Sorbus aucuparia L.
Rodzina: Rosaceae – różowate

Występowanie:lasy iglaste i mieszane, zarośla

Stanowisko:słoneczne, półcieniste

Gleba:od suchych do wilgotnych

Termin kwitnienia:V

Długość kwitnienia:~ 2 tyg.

Rozmnażanie:szczepienie, okulizacja na własnych siewkach

Wydajność miodowa:~ 20 kg/ha

Wydajność pyłkowa:50 kg/ha

Kolor obnóży:zielonkawożółty

Roślina czasami nazywa jest judaszowym drzewem, gdyż wedle wierzeń, Judasz zakończył na niej swój żywot. Występuje w lasach i zaroślach, często sadzona jest także wzdłuż dróg oraz w zieleni miejskiej. Dorasta do 15 m wysokości. Wytwarza nieparzystopierzate liście złożone z 5-7 par listków z wierzchu ciemnozielonych, spodem jaśniejszych. W V pojawiają się białe lub kremowe kwiaty o nieprzyjemnym, duszącym zapachu, zebrane w wielokwiatowe baldachogrona. Po przekwitnięciu powstają szkarłatne, kuliste owoce typu jabłko. Są chętnie zjadane przez ptaki, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa wywodząca się od słowa aucupárius = łowca ptaków; wabiący, nęcący ptaki (m.in. jarząbki, od których pochodzi polska nazwa jarząb). Ptaki rozsiewają owoce, więc nie dziwi fakt obecności siewek jarzębu na murach, niedostępnych skałach lub w dziuplach starych drzew. Owocami żywią się też inne zwierzęta np. lisy i borsuki. Owoce są gorzkawe w smaku, zawierają dużo wit. C oraz słodką substancję sorbit (kwas sorbinowy), stosowaną jako substytut cukru m.in. przez diabetyków. Nadają się do spożycia dopiero po przemrożeniu. Można sporządzać z nich nalewki, likiery, przetwory. Mają też właściwości lecznicze – m.in. działają przeciwzapalnie i przeciwbiegunkowo. Medycyna ludowa poleca owoce na bóle zębów. Drewno nadaje się na wyroby kołodziejskie, stolarskie i tokarskie.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"