Tytułem wstępu: O nektarze i pyłku słów kilka

Kwiaty mogą produkować jednocześnie nektar i pyłek – i takich gatunków jest najwięcej, czasem wytwarzają tylko pyłek (np. mak, dziurawiec, róża) lub jedynie nektar (np. kwiat żeński wierzby). W rodzinach pszczelich, za zbiór i transport pokarmu do ula odpowiedzialne są zbieraczki, które zaczynają pełnić tę funkcję około 3-4 tygodnia życia i pełnią ją 2 tygodnie lub krócej. Przynoszony pokarm nazywany jest wziątkiem. Pszczoły nie odwiedzają kwiatów w sposób przypadkowy, lecz charakteryzuje je tzw. wierność kwiatowa. Oznacza to, że w danym dniu w pierwszej kolejności zbierają pożytek z kwiatów, od których zaczęły pracę w godzinach porannych. Wykazano, że 25% zbieraczek zajmuje się kolekcjonowaniem pyłku, 17% zbiera nektar i pyłek, zaś 58% tylko nektar. Zazwyczaj starsze zbieraczki dokonują zbioru pyłku i/lub nektaru a młodsze raczej nektaru.

Oprócz nektaru i pyłku pszczoły zbierają z roślin także lepkie, żywiczne substancje (np. z pączków drzew takich jak kasztanowiec, topola), które służą do wyrobu propolisu, czyli kitu pszczelego oraz spadź – słodką wydzielinę czerwców, mszyc i miodówek pochodzącą z soków roślin, m.in. jodły, świerka, klonu, lipy.

Nektar i spadź stanowią dla pszczół pokarm węglowodanowy, natomiast pyłek to źródło białka. Stwierdzono, że dzienne zapotrzebowanie dorosłej robotnicy wynosi ok. 4 mg cukrów oraz 3,4-4,3 mg pyłku.

Nektar

Nektar jest słodkim roztworem, na który składa się głównie woda (30-90%) i cukry (zwł. glukoza, fruktoza i sacharoza, które u różnych gatunków roślin występują w różnych proporcjach), a także metabolity pierwotne (aminokwasy, białka, tłuszcze, kwasy organiczne), sole mineralne, barwniki, witaminy i metabolity wtórne (związki fenolowe, alkaloidy, glikozydy, terpenoidy, flawonoidy). Nektar produkowany jest przez tkankę wydzielniczą nazywaną nektarnikiem. Nektarniki różnią się wielkością, kształtem i budową. Są usytuowane w różnych miejscach w kwiecie, np. u jabłoni wyścielają dno wklęsłego dna kwiatowego, u rzepaku znajdują się u podstawy pręcików, u lipy zlokalizowane są na wewnętrznej powierzchni działek kielicha, a u nawłoci tworzą pierścień nad zalążnią u podstawy szyjki słupka.

Nektarniki cechują się różnym stopniem ukrycia w kwiecie: u jednych gatunków są dobrze widoczne i bezpośrednio dostępne dla owadów (np. u derenia jadalnego), u innych głęboko ukryte (np. u zimowita umieszczone są wewnątrz zalążni słupka, a u chabra bławatka na dnie rurki korony). Nektarniki najczęściej mają barwę w różnych odcieniach żółci lub zieleni, u niektórych gatunków mogą jednak odznaczać się innym kolorem, często kontrastującym z barwą kwiatu np. pomarańczową u wrzośca krwistego. U niektórych gatunków obserwuje się zmianę barwy gruczołu w czasie życia kwiatu (np. u bluszczu pospolitego z zielonej na brązową). Być może jest to związane z zakończeniem sekrecji nektaru i sygnalizacją dla zapylaczy, że taki kwiat nie oferuje już słodkiej wydzieliny. Oprócz nektarników kwiatowych znane są także nektarniki pozakwiatowe usytuowane na innych częściach rośliny np. ogonkach liściowych (tak jak to ma miejsce u czereśni) lub przylistkach (np. u wyki), lecz w naszych warunkach klimatycznych dostarczają znikomych ilości nektaru. Niektóre gatunki roślin (np. dziewięciornik błotny) wykształcają także nektarniki zwodnicze, które morfologicznie bardzo przypominają nektarniki, lecz nie produkują nektaru a jedynie mają za zadanie zwabienie zapylaczy.

Nektarowanie

Zazwyczaj rozpoczyna się w pąku kwiatowym, maksimum osiąga w fazie pylenia pręcików oraz dojrzałości słupka, a następnie maleje do zera. Kwiaty większości gatunków najobficiej wydzielają nektar w godzinach południowych. Są też gatunki nektarujące tylko rano (np. gryka) lub po południu (np. winobluszcz). Nocą wydzielanie nektaru ulega zahamowaniu lub ustaje całkowicie. Ilość nektaru produkowana przez pojedynczy kwiat jest cechą bardzo zmienną, uzależnioną m.in. od gatunku rośliny (każdy gatunek lub odmiana ma genetycznie uwarunkowaną zdolność do wydzielania nektaru), wielkości kwiatu, liczby i rodzaju nektarników, czynników meteorologicznych takich jak temperatura (każdy gatunek ma swoje optimum, przy którym nektarowanie przebiega najsprawniej, niemniej dla większości roślin mieści się ono w przedziale 16-28°C, a w temperaturze >35°C ustaje), wilgotność powietrza (za optimum uważa się wilgotność na poziomie 60-80%, gdyż wówczas nektar nie wysycha), opady (deszcz może wypłukiwać nektar z kwiatów), wiatry (silne wiatry mogą powodować wysychanie nektaru, zwłaszcza z nektarników odkrytych), warunki glebowe, m.in. zawartości składników pokarmowych (powinna być optymalna dla danego gatunku, ale stwierdzono np. pozytywny wpływ nawożenia potasem i fosforem na nektarowanie). Ogólnie można stwierdzić, że lepsze nektarowanie odbywa się przy słonecznej pogodzie idostatecznej ilości wody w glebie.

Pyłek kwiatowy

Pyłek jest nośnikiem męskich komórek rozrodczych, które muszą być przeniesione na znamię słupka. Ziarna pyłku są bogate w białko ­(4-41%), a także cukry, tłuszcze, witaminy (m.in. wit. E, C, z grupy B, prowit. A) oraz makro- i mikroelementy. Zawartość składników pokarmowych oraz strawność ziaren pyłku, decydująca o jego wartości odżywczej dla pszczół (a w konsekwencji długości ich życia), jest uzależniona od gatunku. Pyłek o najwyższej wartości odżywczej produkuje np. koniczyna, wierzba, zaś najniższą wartością cechuje się pyłek roślin wiatropylnych np. olszy, sosny. Ziarna pyłku przynoszone są do ula w postaci obnóży formowanych w koszyczkach na trzeciej parze odnóży robotnic. Przy formowaniu obnóży pomaga tzw. kit pyłkowy, inaczej nazywany balsamem pyłkowym – tłuszczowa substancja w postaci kropli obecna na powierzchni ziaren pyłku roślin owadopylnych. Dodatkowo pszczoły sklejają poszczególne ziarna, mieszając je z wydzieliną gruczołów ślinowych, nektarem i/lub miodem. Te dodatki sprawiają, że kolor obnóży jest ciemniejszy od barwy pyłku pochodzącego bezpośrednio z pylników. Obnóża z tego samego gatunku rośliny różnią się odcieniem, a jest to uzależnione od: pory zbioru, wilgotności powietrza, stadium fenologicznego kwiatu, rodzaju spoiwa użytego do sklejania ziaren pyłku (nektar, miód) oraz zanieczyszczeń (sadze, kurz, zarodniki grzybów). Obnóża formowane są jednocześnie, mają podobny kształt, wielkość i są jednakowo ciężkie – co zapewnia pszczołom równowagę podczas lotu. Niektóre gatunki dają obnóża dość duże i nieco spłaszczone, inne bardziej kuliste i mniejsze. Porównując obnóża z różnych okresów sezonu wegetacyjnego okazuje się, że te formowane latem są największe i najcięższe. Średnia masa jednego obnóża wynosi 8-20 mg, niemniej wartość ta ulega dużym wahaniom np. obnóża formowane w czasie wietrznej i chłodnej pogody są mniejsze. Poszczególne robotnice formują obnóża z różną szybkością. Według danych różnych autorów, zbieraczki potrzebują 0,1-2 h i w tym czasie muszą odwiedzić 7-120 kwiatów. Zbieraczki pyłku średnio wykonują 15 lotów dziennie. Co ciekawe, poszczególne rodziny w pasiece, nawet te stojące po sąsiedzku, mogą zbierać pyłek z kwiatów innych gatunków roślin. Długo panowało przekonanie, że podczas jednego lotu zbieraczka pyłku wykorzystuje tylko jeden gatunek rośliny. Zazwyczaj tak jest, ale dosyć często zdarzają się domieszki pyłku innych roślin (np. przy skąpym pożytku pyłkowym) lub zarodników grzybów (np. rdzy), co ujawniają analizy mikroskopowe obnóży. Jedno obnóże zawiera około 100 tys. ziaren pyłku. Pszczoły mogą jednocześnie zbierać nektar i pyłek (takich zbieraczek jest jedynie około 15%), ale wówczas obnóża są mniejsze aniżeli u tych robotnic, które zbierają tylko pyłek. W silnych rodzinach zbieraczki są w stanie przynieść około 100 g obnóży w ciągu jednego dnia. Na zbiór pyłku istotny wpływ mają warunki pogodowe. Ponadto, każdy gatunek uwalnia pyłek w innym czasie, w związku z czym jest on zbierany w różnych porach dnia. Praca pszczół przy zbiorze pyłku trwa 10-12 godz. dziennie, jednak około 90% wziątku dostaje się do ula w ciągu pierwszych 5-7 godzin. Najintensywniejszy zbiór pyłku odbywa się w V-VI.

Ziarna pyłku poszczególnych gatunków roślin różnią się m.in. wielkością, kolorem i urzeźbieniem powierzchni (nazywanej w fachowej terminologii skulpturą). Najczęściej produkowany jest pyłek żółty (np. wiesiołka, rzepaku), ale zakres barwy może być szeroki: od białego (np. u cykorii podróżnik, pszczelnika mołdawskiego), poprzez szary (np. tawułki), zielonkawy (np. wierzbówki kiprzycy), pomarańczowy (np. nawłoci), purpurowy (np. jasnoty purpurowej), fioletowy (np. facelii) do czarnego (np. maku).

Przeciętna wielkość ziaren pyłku waha się od 5 µm do 200 µm. Przykładowo, najmniejsze ziarna wykształca niezapominajka (poniżej 10 μm), a jedne z większych dynia (100-200 µm) lub dziwaczek (powyżej 200 µm). Gdy ziarna są zbyt duże, pszczołom trudno jest uformować obnóża, w związku z czym nie zbierają go wcale lub robią to niechętnie. Z kolei z ziaren pyłku roślin wiatropylnych (leszczyna, olsza, trawy), które są drobne, lekkie, bez kitu pyłkowego na powierzchni, także dosyć trudno formowane są obnóża. Niemniej na przednówku (np. wczesna wiosna), z braku lepszego źródła białka pszczoły przynoszą do ula także pyłek roślin wiatropylnych. Ziarna niektórych gatunków roślin są gładkie, inne mają siateczkowatą (np. wierzba) lub prążkowaną (np. klon jesionolistny) powierzchnię, jeszcze inne cechuje obecność kolców (np. przedstawiciele rodziny astrowatych). Ciekawostką jest fakt, że zbieraczki rozróżniają gatunek rośliny na podstawie zapachu pyłku. Obnóża przetransportowane do ula składane są w komórkach plastra, ubijane oraz przelewane warstwami miodu. W ten sposób powstaje z pyłku kiszonka (w warunkach beztlenowych zachodzi fermentacja mlekowa), czyli pierzga, którą pszczoły się odżywiają. Pokarm ten jest szczególnie cenny, gdyż służy do karmienia starszych larw - stwierdzono, że na wykarmienie jednej larwy robotnicy potrzeba około 150 mg pyłku. DDzięki u młodych robotnic wykształcają się gruczoły gardzielowe odpowiedzialne za produkcję mleczka pszczelego, a u starszych decyduje o intensywnym wypacaniu wosku oraz powstawaniu ciała białkowo-tłuszczowego (szczególnie rozwiniętego u pszczół zimujących).

Wartość pszczelarska roślin

O wartości pszczelarskiej roślin decyduje przede wszystkim: pora i obfitość kwitnienia, masa produkowanego nektaru i pyłku, zawartość cukrów w nektarze oraz możliwość wykorzystania pożytku przez pszczoły. Mówiąc o roślinach pożytkowych i ich wartości pszczelarskiej nie sposób nie wspomnieć o pojęciach z nimi związanych i niejako stworzonych dla potrzeb pszczelarzy. Każdego interesuje wynik, czyli ilość uzyskanego miodu (czy to z danego pożytku, czy najczęściej w ciągu sezonu) i pyłku – jeśli takowy jest pozyskiwany.

Wartościami pozwalającymi oszacować przybliżoną ilość surowca, jaki może dostarczyć konkretny gatunek rośliny, jest wydajność cukrowa, miodowa i pyłkowa. Wiedząc, ile nektaru produkuje określona liczba kwiatów, znając zawartość cukrów w nektarze oraz ile kwiatów wykształca jedna roślina w ciągu całego okresu wegetacji, a także liczbę roślin na jednostce powierzchni, oblicza się wydajność cukrową, czyli ilość cukrów dostarczanych w nektarze z jednostki powierzchni. Przyjmując, że dojrzały miód zawiera 80% cukrów, można przeliczyć wydajność cukrową na wydajność miodową, która u poszczególnych gatunków roślin różni się znacząco, np. u rzodkwi świrzepy wynosi 50 kg/ha, u maliny 100-120 k/ha, u różnika przerosłolistnego 100-560 kg/ha, natomiast u ruty zwyczajnej 400 kg/ha.

Rośliny pożytkowe

To takie, które dostarczają pszczołom (i innym owadom) pokarmu w postaci nektaru (pokarm węglowodanowy) i pyłku (pokarm białkowy). Dla rodzin pszczelich bardzo ważne jest, by baza pokarmowa znajdowała się w odpowiedniej odległości od pasieki. Wiadomo bowiem, że zasięg lotu pszczół nie przekracza na ogół 3 km, a najbardziej produktywne loty (tzn. takie, gdy pszczoły przynoszą do ula więcej, aniżeli zdążą w trakcie lotu zjeść) odbywają się w promieniu do 1,5 km od ula. Loty na dalsze dystanse niż 3 km są nieopłacalne. Odległość od źródła pożytku przekłada się na liczbę wykonanych lotów. Przy pożytkach bliskich, zbieraczki mogą odbyć około 20 lotów dziennie, natomiast przy dalekich – jedynie kilka. W obliczu tych danych, kwestia dostępności roślin pożytkowych w niedalekim sąsiedztwie pasieki staje się priorytetowa. Trzeba przy tym pamiętać, że pszczoły nie wykorzystują całego dostępnego surowca, jaki oferują rośliny pożytkowe (gdyż np. nektar i pyłek zbierany jest także przez inne owady, m.in. trzmiele i dzikie pszczołowate) lecz w 70% w przypadku nektaru, 50%, jeśli chodzi o pyłek roślin owadopylnych i 30% w odniesieniu do pyłku roślin wiatropylnych.

Najważniejszą kwestią dotyczącą pożytków, oprócz jakości i obfitości, odległości od rodzin pszczelich, jest ich ciągłość podczas sezonu pasiecznego określana jako ciągłość taśmy pokarmowej. Pszczelarze wiedzą, że przerwy w dopływie pyłku i nektaru są bardzo niekorzystne dla rozwoju rodziny pszczelej. W Polsce ryzyko wystąpienia gwałtownych obniżek pożytków występuje zwłaszcza pod koniec V (po rzepaku) oraz pod koniec VII (po lipie) i trwa do jesieni, gdy niewiele roślin jeszcze kwitnie. Co wtedy? W komfortowej sytuacji są posiadacze gruntów ornych, którzy mogą wybrać do uprawy taki gatunek roślin, który jednocześnie będzie stanowił źródło pożytku dla pszczół, np. grykę, gorczycę, rośliny zielarskie etc. Dysponując własnym areałem (najlepiej kilkuhektarowym) można go obsiać roślinami, których kwitnienie przypadnie na lukę w pożytkach. Funkcję tę najlepiej spełnią rośliny jednoroczne o krótkim okresie wegetacji (np. gorczyca biała, facelia błękitna, pszczelnik mołdawski), które stosunkowo szybko wykształcają kwiaty (np. facelia po 6 tyg., pszczelnik mołdawski po około 8 tyg.), a przy tym mogą stanowić przedplon, śródplon lub poplon. Dobrym rozwiązaniem, zwłaszcza dla posiadaczy kilku-kilkunastopniowych pasiek jest założenie ogródka pszczelarskiego, w którym znajdą się różne gatunki roślin kwitnące od wiosny do jesieni. Wśród nich nie powinno zabraknąć drzew i krzewów. W tym przypadku trzeba się niestety uzbroić w cierpliwość – zanim rośliny wejdą w okres pełni rozwoju, a tym samym zaczną wykształcać dużą liczbę kwiatów może minąć kilka – kilkanaście lat. Z roślin drzewiastych i krzewiastych polecałabym np. ewodię aksamitną, oliwnik wąskolistny, klon tatarski, suchodrzewy, kolwicję chińską, irgi, amorfę krzewiastą. Warto także posadzić byliny (wieloletnie rośliny zielne), które będą uzupełniały bazę pokarmową pszczół. Wspomnę chociażby o wczesnowiosennych krokusach i ranniku zimowym, kwitnących latem licznych gatunkach rojników i rozchodników, trojeści bulwiastej, kłosowcu fenkułowym, rucie zwyczajnej, chabrze górskim oraz jesiennych astrach, różniku przerosłolistnym, dzielżanie jesiennym, zimowicie jesiennym, rozchodniku okazałym. Rośliny jednoroczne również nadają się do ogródka pszczelarskiego, np. szałwia błyszcząca, facelia błękitna, rezeda wonna, kolendra siewna, ogórecznik lekarski. O ile drzewa i krzewy będą pozostawały na swoim miejscu przez kilkanaście i więcej lat, o tyle byliny, a zwłaszcza rośliny jednoroczne należy przesadzać lub na nowo siać, pamiętając o zachowaniu odpowiedniego następstwa roślin po sobie, by nie dopuścić do rozprzestrzeniania się chorób i szkodników oraz tzw. zmęczenia gleby.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"