Pożytki pełni lata: BYLINY DZIKO ROSNĄCE

Ostrożeń łąkowy – Cirsium rivulare (Jacq.) All.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Występowanie: wilgotne łąki, zarośla, torfowiska niskie

Stanowisko: słoneczne

Gleba: wilgotna

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: ~4 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: ~80 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: kremowy

Ostrożeń porasta wilgotne łąki, zarośla i torfowiska niskie. Łacińska nazwa gatunkowa wskazuje na jego występowanie na wilgotnych stanowiskach (łac. rívulus = mały potok, strumyczek). Roślina osiąga do 1,2 m wysokości. Wykształca wzniesioną, pojedynczą łodygę, która w górnej części jest niemal pozbawiona liści. Liście mają wcinaną blaszkę (pierzastosieczną lub klapowaną), są zielone z obu stron, na spodzie z krótkimi włoskami. Kwiaty tworzą koszyczki wyrastające po 2-5 na szczycie łodygi. Wszystkie kwiaty w kwiatostanie są purpurowe, rurkowate, delikatnie pachną. Kwitnienie trwa od VI do VIII. Owocem jest niełupka.

Cykoria podróżnik – Cichorium intybus L.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Występowanie: przydroża, miedze, nieużytki, miejsca wydeptywane

Stanowisko: słoneczne

Gleba: piaszczysta, lekka, zasobna w wapń

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: ~6 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 30-100 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 10-170 kg/ha

Kolor obnóży: kremowy

Cykoria podróżnik rośnie na poboczach dróg, miedzach, nieużytkach i w miejscach wydeptywanych, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od greckich słów: kío = idę i choros = pole, okolica. Wykształca palowy korzeń oraz rozgałęziony, szorstko owłosiony pęd dorastający do 1,2 m wysokości. Zatokowo-pierzasto-wycinane liście dolne zebrane są w różyczkę, liście łodygowe mają lancetowaty lub podługowaty kształt, liście górne zaś są całobrzegie. We wszystkich organach rośliny występuje biały sok mleczny. Jasnoniebieskie kwiaty tworzą koszyczkowate kwiatostany o średnicy 4 cm usytuowane na szczytach pędów i w kątach górnych liści. Wszystkie kwiaty w koszyczku to kwiaty języczkowate dostarczające zarówno pyłku, jak i nektaru. Kwiatostany otwierają się we wczesnych godzinach rannych (4:00), a przy pochmurnej pogodzie i w południe już zamykają, dlatego wykorzystywano je w zegarach słonecznych. Znamienną cechą koszyczków jest to, iż zawsze są zwrócone ku słońcu. Kwitnienie trwa od końca VI do VIII. Owocem jest niełupka z charakterystycznymi łuseczkami na szczycie. Cała roślina zawiera substancję goryczową intybinę, korzeń zaś jest bogaty w wielocukier inulinę. Od czasów prehistorycznych cykoria użytkowana jest w celach leczniczych (działa przeciwbakteryjnie, uspokajająco, ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmów oraz usprawnia pracę wątroby, na Rusi była także lekiem przeciw malarii). Wyselekcjonowano z niej również formę uprawną (cykorię siewną), której korzeń wykorzystywany był jako namiastka kawy. Uprawa cykorii cieszyła się szczególnie dużą popularnością podczas wojen napoleońskich. Młode liście niekiedy używane są na sałatę. Wysuszone i zmielone mogą zastępować sól. Korzenie wykorzystuje się przy produkcji podpiwka oraz służą do barwienia ciemnych piw. Syrop z korzeni stanowi dodatek do konserw i wyrobów cukierniczych oraz można go użyć do produkcji alkoholu.

Przetacznik długolistny – Veronica longifolia L.
Rodzina: Plantaginacae – babkowate

Występowanie: zarośla, wilgotne łąki, brzegi wód

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: cięższe, podmokłe

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: całe lato

Rozmnażanie: siew, podział, sadzonki wierzchołkowe

Wydajność miodowa: do 300 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółtokremowy

Przetacznik występuje w zaroślach, na wilgotnych łąkach i nad brzegami wód, jest także uprawiany w calach dekoracyjnych. Rośliny dorastają do 40-120 cm wysokości. Łodygi są wzniesione, w górze nagie, dołem szaro owłosione. Liście dolne mają lancetowaty lub jajowaty kształt, są zaostrzone i brzegiem piłkowane. Do ich wyglądu nawiązuje polska i łacińska nazwa gatunkowa (łac. longus = długi, fólium = liść). Niebieskofioletowe kwiaty zebrane są na szczycie pędu w wydłużone grono. Korona kwiatów jest dwuwargowa. Kwitnienie trwa od VI do VIII. Owoc stanowi torebka. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny nawiązuje do Weroniki, która swą chustą otarła twarz Jezusa podczas drogi na Golgotę.

Wyka ptasia – Vicia cracca L.
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Występowanie: łąki, zarośla, brzegi lasów, pola, przydroża

Stanowisko: słoneczne

Gleba: gliniasta, umiarkowanie sucha, próchniczna, zasobna w azot

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: ~6 tyg.

Rozmnażanie: siew, podział, sadzonki

Wydajność miodowa: 180-350 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółty

Występuje na łąkach, brzegach lasów, polach, przydrożach i w zaroślach. Wykształca silny korzeń z licznymi brodawkami (żyje w symbiozie z bakteriami wiążącymi wolny azot z powietrza). Jej łodyga jest cienka, miękko owłosiona, dorasta do 30-120 cm wysokości, pnie się lub płoży. Liście są parzystopierzasto złożone, zakończone wąsem czepnym na wierzchołku, składają się z 6-12 par podługowato-lancetowatych listków. U podstawy ogonka wyrastają przylistki. Kwiaty (5-40) zebrane są w gęste grona osadzone na szypułce dłuższej niż wspierający go liść. Korona kwiatów jest niebieskofioletowa, motylkowata z odgiętym do tyłu żagielkiem. Kwitnienie odbywa się w VI-IX. Owocem jest strąk z czarnymi nasionami, które podobno są przysmakiem ptaków. Prawdopodobnie było to przyczyną nadania roślinie polskiego epitetu „ptasia”. Na związek z ptakami może także wskazywać fonetyczne podobieństwo łacińskiego słowa cracca i greckiego krázein = krakać, skrzeczeć. Wyka znalazła zastosowanie w lecznictwie. Jest chętnie zjadana przez zwierzęta, zarówno w stanie świeżym, jak i po ­wysuszeniu.

Wiązówka błotna – Filipendula ulmaria (L.) Maxim.
Rodzina: Rosaceae – różowate

Występowanie: mokre i wilgotne łąki, brzegi wód, ziołorośla, olszyny

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: piaszczysta, gliniasta, żyzna wilgotna

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: 3-4 tyg.

Rozmnażanie: podział, siew nasion

Wydajność miodowa: brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa: ~120 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Nazywana jest czasem kropidłem. Występuje na mokrych i wilgotnych łąkach, nad brzegami wód, w ziołoroślach i olszynach. Wykształca grube kłącze, z którego wyrastają liczne, cienkie korzenie wykorzystywane w krajach byłego ZSRR jako lek przeciw wściekliźnie. Z wyglądem części podziemnej prawdopodobnie związana jest łacińska nazwa rodzajowa rośliny składająca się ze słowa filum = nitka, nić i péndulus = zwisający, wiszący. Łodygi wiązówki są sztywne i wzniesione, w górze najczęściej rozgałęzione i gęsto ulistnione. Osiągają 50-200 cm wysokości. Pierzaste, ciemnozielone, nierówno podzielone liście, często od spodu pokryte są białym kutnerem. U podstawy ogonków liściowych wyrastają duże, sercowate przylistki. W VI-VIII na roślinach pojawiają się niewielkie (6-8 mm), przyjemnie pachnące (niektórzy określają ów zapach jako miodowy), kremowobiałe kwiaty, zebrane w balachogrona. Charakterystyczną cechą kwiatów są pręciki niemal dwukrotnie dłuższe od płatków korony. Po przekwitnięciu powstają śrubowato skręcone niełupki. Wiązówka jest rośliną dekoracyjną i leczniczą, stosowną m.in. jako środek przeciwgorączkowy, moczopędny, przeciwreumatyczny i napotny, a także likwidujący pasożyty przewodu pokarmowego. Zawiera naturalne salicylany, te same, z których robi się polopirynę i aspirynę. Kwiaty (nieco przypominające zapachem gorzkie migdały) wykorzystywane są do aromatyzowania piwa, wódek i miodu pitnego, a także słodkich deserów (budyni, puddingów, lodów itd.). Niegdyś ich dodatek do potraw miał zastępować miód. W Islandii z ziela wyrabia się czarną farbę. Młode łodygi i liście mogą być użytkowane jako warzywo.

Najlepsze warunki do wzrostu i rozwoju wiązówka znajduje na glebach żyznych, wilgotnych, gliniastych lub piaszczystych. Może rosnąć w słońcu lub półcieniu. Rozmnaża się ją przez wysiew nasion lub podział.

Szałwia okręgowa – Salvia verticillata L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: przydroża, suche zbocza i zarośla, miejsca ruderalne

Stanowisko: słoneczne

Gleba: gliniasta, wapienna

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: ~5-7 tyg.

Rozmnażanie: siew, podział

Wydajność miodowa: 170-300 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 40-50 kg/ha

Kolor obnóży: białawy

Występuje na przydrożach, suchych zboczach i zaroślach oraz w miejscach ruderalnych. Jej łodyga jest czterokanciasta, owłosiona i rozgałęziona, o wysokości 30-60 cm. Liście wyrastają parami na krzyż. Z ich ułożeniem związana jest łacińska nazwa gatunkowa, gdyż verticillátus to okółkowy (łac. verto = obracam, odwracam). Kształt liści określa się jako trójkątnie sercowaty, brzeg blaszki jest karbowano-ząbkowany. U nasady liści najczęściej występują dwa uszka. Kwiaty wyrastają po 15-30 w nibyokółkach. Ich korona jest niebieskofioletowa, dwuwargowa, o długości 1,5 cm z wyraźnym pierścieniem włosków wewnątrz rurki. Pręciki są dwa, każdy o jednym pylniku typowym i drugim zredukowanym. Nektarnik tworzy pierścień wokół zalążni. Po kwitnieniu kwiaty przechylają się w dół. Okres kwitnienia przypada na VI-IX. Owocem jest czterodzielna rozłupnia.

Rozchodnik ostry – Sedum acre L.
Rodzina: Crassulaceae – gruboszowate

Występowanie: łąki, zbocza, skały, przydroża, miejsca ruderalne

Stanowisko: słoneczne

Gleba: piaszczysta, sucha, jałowa

Termin kwitnienia: VI-VII

Długość kwitnienia: ~6 tyg.

Rozmnażanie: podział, sadzonki, siew nasion

Wydajność miodowa: 100-150 kg/ha

Wydajność pyłkowa: do 10 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Siedliska, na których gatunek występuje to łąki, zbocza, skały, przydroża oraz miejsca ruderalne. Rozchodnik jest niską (5-15 cm wysokości), zimozieloną rośliną tworzącą darnie. Wykształca dwojakiego rodzaju pędy: płonne z licznymi liśćmi i skąpo ulistnione pędy kwiatonośne. Liście są gruboszowate, drobne, wałeczkowate, przystosowane do oszczędnej gospodarki wodnej (w liściach magazynowana jest woda i dlatego rośliny zaliczane są do sukulentów liściowych). Górna ich strona jest płaska, dolna wypukła. Po przekwitnięciu liście opadają lub bieleją, zasychając, stają się papierowate. Zarówno łodygi, jak i liście cechuje bardzo ostry smak, do którego nawiązuje polska nazwa gatunkowa „ostry”. Złotożółte, gwiazdkowate kwiaty o średnicy 6-9 mm wyrastają na szczytach pędów w baldachogronach. Płatki korony są dwu- lub trzykrotnie dłuższe od działek kielicha oraz mają ostro zakończone wierzchołki. Elementy generatywne kwiatu stanowi 10 pręcików i 5 słupków. Kwitnienie przypada na VI-VII. Owocem jest mieszek otwierający się przy wzroście wilgotności powietrza oraz podczas deszczu. Liczne nasiona są drobne, rdzawego koloru. Rozchodnik zaliczany jest do roślin leczniczych i trujących. Trujący jest dla wszystkich zwierząt z wyjątkiem kóz. Medycyna ludowa poleca ziele do usuwania brodawek, piegów oraz w różnych chorobach skóry, jak również jako środek przeczyszczający i obniżający ciśnienie krwi. Wysuszone i sproszkowane liście można potraktować jako pikantną przyprawę, z tym że nie należy jej stosować w zbyt dużych ilościach. Roślina wykorzystywana jest także w obrzędach religijnych.

Trędownik bulwiasty – Scrophularia nodosa L.
Rodzina: Scrophulariaceae – trędownikowate

Występowanie: lasy liściaste, wilgotne łąki, zarośla, nad zbiornikami wodnymi

Stanowisko: półcieniste

Gleba: żyzna, średnio wilgotna

Termin kwitnienia: VI-VII

Długość kwitnienia: 5-7 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, kłącza

Wydajność miodowa: 700-900 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 240 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Roślina występuje w lasach liściastych, na wilgotnych łąkach, w zaroślach oraz w sąsiedztwie zbiorników wodnych. Cechuje ją niemiły zapach. Wykształca białe, bulwiasto zgrubiałe kłącze (stąd nazwa „bulwiasty”) oraz wzniesioną, czterokanciastą łodygę osiągającą do 1,2 m wysokości. Liście wyrastają po dwa naprzeciw siebie, mają ogonek oraz jajowatotrójkątną, zaostrzoną blaszkę. Kwiaty zebrane są w szczytowe kwiatostany typu wiechy. Charakteryzują się dwuwargową, purpurowobrunatną lub żółtawą koroną o beczułkowatym kształcie. Korona kryje pięć pręcików, z których 4 są typowo ukształtowane, a piąty występuje w postaci ciemnobrązowego prątniczka (zmodyfikowany pręcik), który pełni funkcję wskaźnika dla owadów. Nektarnik tworzy pierścień u podstawy zalążni. W kwiatach jako pierwsze dojrzewają słupki, a po około dwóch dniach (po zwiędnięciu znamion) dojrzewają pręciki wysuwając się na zewnątrz. Kwitnienie przypada na VI-VII. Owocem jest torebka o jajowatym kształcie, zawierająca drobne nasiona. Roślina jest trująca dla bydła i koni, zaś przez ludzi wykorzystywana w medycynie (już od starożytności). W średniowieczu leczono nią ukąszonych przez węże oraz stosowano jako środek przeciw robakom. Używano jej także do leczenia skrofułów (owrzodzeń węzłów chłonnych szyi), od których pochodzi łacińska nazwa rodzajowa rośliny Scrophularia.

Roślina preferuje stanowiska półcieniste oraz żyzne i średnio wilgotne gleby. Można ją rozmnażać z nasion wysiewanych wczesną wiosną lub za pomocą fragmentów kłączy z piętką (częścią oderwanego pędu). Nasiona najlepiej kiełkują w wilgotnej, próchnicznej glebie z dodatkiem torfu oraz w obecności światła (dlatego nie należy ich przykrywać). Warunkiem dobrych wschodów i wzrostu siewek jest obecność wody w podłożu i lekkie zacienienie. Młode rośliny zaleca się przesadzać z rozsadnika na miejsce stałe wiosną w rozstawie 30-40 × 30-40 cm. Roślina daje też samosiewy.

Wierzbówka kiprzyca – Epilobium angustifolium L.
Rodzina: Onagraceae – wiesiołkowate

Występowanie: polany leśne, skraje lasów, zarośli i zbiorników wodnych, nieużytki

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: żyzna, próchniczna, przepuszczalna

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: ~6-7 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział rozłogów

Wydajność miodowa: 200 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 80-110 kg/ha

Kolor obnóży: zielonkawoszary

Wierzbówka występuje na polanach leśnych, nieużytkach oraz brzegach lasów, zarośli i zbiorników wodnych. Wykształca podziemne kłącze oraz białoróżowe rozłogi z łuskowatymi liśćmi. Łodygi nadziemne są gęsto ulistnione, często czerwonawo nabiegłe, dorastają do 1,5-2 m wysokości. Liście mają lancetowaty kształt, są zaostrzone, krótkoogonkowe lub siedzące. Wyglądem przypominają liście wierzby, stąd polska nazwa rodzajowa „wierzbówka”. Nerwy są wyraźne, boczne odchodzą niemal pod kątem prostym od nerwu głównego. Kwiaty wyrastają na długich szypułkach, cechują się ciemnoróżową lub fioletowopurpurową barwą i osiągają średnicę do 4 cm. Zebrane są na szczycie łodygi w postaci groniastego kwiatostanu w kształcie stożka. Działki kielicha cechuje obecność włosków na zewnętrznej powierzchni. Pręciki i słupki są odchylone w dół, dojrzewają w niejednakowym czasie – najpierw pręciki, później słupki (co określa się mianem dichogamii uniemożliwiającej samozapylenie). Jest to przystosowanie do zapylenia krzyżowego (pyłkiem innego kwiatu). Mechanizm ten po raz pierwszy odkrył i opisał niemiecki botanik Sprengel w 1790 r. właśnie u tego gatunku. Roślina kwitnie w VI-VIII. Owocem jest wydłużona torebka zawierająca bardzo liczne nasiona opatrzone puchem (jedna roślina może wytworzyć do 50 tys. nasion!), który ułatwia ich rozsiewanie i przenoszenie przez wiatr na znaczne odległości. Puch można wykorzystać do wypełniania poduszek. Wierzbówka wykorzystywana jest w lecznictwie, m.in. ze względu na właściwości przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, odtruwające, rozkurczowe i przeciwobrzękowe. Przypisuje się jej także działanie antynowotworowe. Kłącza, młode pędy (wykorzystywane jak szparagi) i liście (przyrządzane jak szpinak) są jadalne. Kwiatami można dekorować potrawy oraz używać ich jako warzywo. Wysuszone i przefermentowane liście stanowią namiastkę herbaty, szczególnie popularnej w Rosji i na Ukrainie. Pewnie dlatego zyskała ona w tamtych rejonach nazwę Iwan czaj lub koporskij czaj, podobnie brzmi również jej niemiecki odpowiednik – Iwan tee. Roślina jest także przysmakiem saren.

Dziurawiec zwyczajny (= świętojańskie ziele) – Hypericum perforatum L.
Rodzina: Hypericaceae – dziurawcowate

Występowanie: słoneczne zbocza, suche łąki, miedze, zarośla, pastwiska, skraje pól

Stanowisko: słoneczne

Gleba: żyzna, przepuszczalna, dostatecznie wilgotna

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: ~4 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: brak produkcji nektaru

Wydajność pyłkowa: 30-100 kg/ha

Kolor obnóży: ciemnożółty

Dziurawiec rośnie w umiarkowanych szerokościach geograficznych, głównie w Europie, ale został zawleczony przez człowieka do wszystkich innych części świata. Można go spotkać na słonecznych zboczach, suchych łąkach, pastwiskach, miedzach, w zaroślach i na skrajach pól. Roślina wykształca krótkie kłącze i rozgałęziony, wrzecionowaty korzeń. Część nadziemną stanowi wzniesiona, górą silnie rozgałęziona łodyga, dorastająca do 1 m wysokości. Liście najczęściej mają kształt lancetowaty i wyrastają po dwa naprzeciw siebie. Patrząc pod światło, widoczne są na nich przeświecające punkciki sprawiające wrażenie dziurek (stąd nazwa „dziurawiec”), które stanowią zbiorniki olejków eterycznych. Łacińska nazwa rodzajowa być może nawiązuje właśnie do charakterystycznej budowy liści (gr. hypér = nad, ponad, ereikein = być dziurawionym, perforowanym). Złocistożółte kwiaty o średnicy do 2,5 cm zebrane są w gęste baldachogrona. Na elementach okwiatu oraz na brzegach liści obecne są czarne gruczołki wydzielające aromatyczną, purpurową żywicę. W średniowieczu ów czerwony barwnik (uzyskany np. po rozgnieceniu płatków) nazywany był wiedźmią krwią. Rozgniecione pąki kwiatowe również pozostawiają czerwoną plamę. Wewnątrz kwiatu znajduje się 20-70 pręcików zrośniętych nasadami w 3-5 wiązek oraz jeden słupek. Owocem jest torebka z czarnymi lub ciemnobrunatnymi, brodawkowatymi nasionami. Podczas suszy torebka otwiera się uwalniając nasiona, a gdy jest wilgotno – zamyka się. Dziurawiec zakwita najczęściej w drugiej połowie VI, stąd jego ludowa nazwa „ziele św. Jana” lub „świętojańskie ziele”. Najintensywniejsze kwitnienie trwa około miesiąca, ale często przedłuża się do VIII a nawet IX. Ziele oraz kwiaty zawierają wspomniany już czerwony barwnik hiperycynę, wykazujący silne działanie uczulające na światło oraz żółty hiperozyd. Jest on przyczyną powstawania zapalenia skóry (poparzenia i tzw. choroby świetlnej) u zwierząt skarmianych dziurawcem (zwłaszcza tych o białej sierści) oraz u osób, które przed opalaniem piły przez dłuższy czas herbatę z rośliny. Kwitnące ziele dziurawca już od starożytności jest powszechnie stosowane w fitoterapii, zwłaszcza przy dolegliwościach wątroby, w chorobach pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych. Działa także antydepresyjnie oraz jest używane jako substytut herbaty. Dawniej wierzono, że roślina chroni przed piorunami, czarami i diabelskimi zakusami, zaś jej soku używano do przepowiadania przyszłości. Ziele cechujące się lekką nutą goryczy i wykorzystywane było także jako dodatek do piwa.

Farbownik lekarski – Anchusa officinalis L.
Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Występowanie: przydroża, zbocza, suche wzgórza

Stanowisko: słoneczne

Gleba: sucha, piaszczysta

Termin kwitnienia: VI-VII

Długość kwitnienia: ~7 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 100-250 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 30 kg/ha

Kolor obnóży: żółtokremowy

Występuje na przydrożach, zboczach i suchych wzgórzach. Jest byliną, rzadziej rośliną dwuletnią, o silnym kłączu i palowym korzeniu. W pierwszym roku życia wykształca rozetę liści, a w kolejnym zakwita. Z łodygi o wysokości do 1 m wyrastają lancetowate liście – dolne ogonkowe, górne siedzące i obejmujące łodygę. Cały pęd jest szorstko owłosiony. W VI na roślinach pojawiają się purpurowofioletowe lub niebieskie kwiaty zebrane w sierpikowaty kwiatostan. Przy wlocie do rurki korony usytuowane są białe wyrostki nazywane osklepkami, które zabezpieczają nektar przed wysychaniem oraz rozcieńczeniem podczas opadów. Łacińska nazwa Anchusa wywodząca się od słowa ánchein = zaciskać, dławić prawdopodobnie odnosi się do budowy stosunkowo wąskiej i długiej (około 5 mm) rurki korony lub jest związana ze stosowaniem rośliny jako środka ściągającego. Kwitnienie trwa do VII i może się przedłużać nawet do X, lecz wtedy jest już mniej obfite. Owoc stanowi rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki, które są rozsiewane przez mrówki. Owoce szybko się osypują, dlatego przy samodzielnym pozyskiwaniu materiału siewnego trzeba uchwycić odpowiedni moment ich zbioru. Roślina wykorzystywana jest w fitoterapii, a dawniej używano jej także w celach barwierskich (korzeń zawiera ciemnopurpurowy barwnik, kwiaty – zielony). Młode liście można dodawać do sałatek lub spożywać jak szpinak, jednak należy pamiętać, że w większych ilościach mogą działać trująco.

Rośliny preferują słoneczne stanowiska. Dobrze rosną na suchych, piaszczystych i ubogich glebach, nadają się na nieużytki. Rozmnaża się je przez wysiew nasion wprost do gruntu w IV-VII lub późną jesienią w rzędy co 40-50 cm.

Chaber driakiewnik – Centaurea scabiosa L.
Rodzina: Aseteraceae- astrowate

Występowanie: zarośla, przydroża, suche łąki i zbocza, skraje lasów

Stanowisko: słoneczne

Gleba: przepuszczalna

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: ~6 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: ~560 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 200-280 kg/ha

Kolor obnóży: kremowy

Występuje w zaroślach, na przydrożach, skrajach lasów oraz suchych łąkach i zboczach. Wykształca wzniesioną, słabo rozgałęzioną i szorstko owłosioną łodygę dorastającą do 1 m wysokości. Liście mają głęboko wcinaną blaszkę (pierzastosiecznie) zakończoną ostką, dolne wyrastają na ogonkach, górne są siedzące. Kwiaty tworzą kulistawe koszyczki o średnicy 3-6 cm umieszczone pojedynczo na końcach łodyg. Kwiatostany okryte są od dołu kulistą okrywą utworzoną z listków z brunatnoczarnymi frędzlami lub ząbkami na brzegu. Koszyczki składają się z różowych (rzadziej białych) brzeżnych kwiatów lejkowatych i centralnie umieszczonych kwiatów rurkowatych. Kwitnienie rozpoczyna się w VI i może trwać do IX. Owocem jest niełupka z puchem lotnym, rozsiewana przez wiatr i mrówki. Roślina ma trujące właściwości.

Serdecznik pospolity – Leonurus cardiaca L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnowate

Występowanie: przydroża, miejsca ruderalne

Stanowisko: słoneczne

Gleba: zasobna w azot, niezbyt sucha, przepuszczalna, średnio zwięzła

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: 5-8 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: 100-400 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 40-45 kg/ha

Kolor obnóży: żółty

Gatunek występuje na przydrożach w miejscach ruderalnych. Uprawiany jest też na plantacjach zielarskich. Wykształca czterokanciastą, wzniesioną i owłosioną łodygę o wysokości 30-90 cm, która często jest fioletowo nabiegła. Liście wyrastają parami na krzyż. Dolne są dłoniastodzielne z sercowatą nasadą, górne sieczne lub klapowane o nasadzie klinowatej. Wierzchnia strona blaszki cechuje się ciemnozieloną barwą, dolna jasnozieloną. Cała roślina nieprzyjemnie pachnie. Kwiaty wyrastają w gęstych nibyokółkach, tworząc wydłużony kwiatostan na szczycie pędu. Jego wygląd przyczynił się do nadania łacińskiej nazwy rodzajowej, która składa się z greckich słów léon = lew i urá = ogon. Korona kwiatów osiąga długość do 1,2 cm, cechuje się budową wargową. Warga górna jest różowa, silnie rozwinięta i owłosiona na brzegach, warga dolna ma barwę purpurowobiałą oraz wskaźniki nektaru w postaci plamek. Wewnątrz gardzieli widoczny jest pierścień włosków. Pręciki są cztery, dłuższe od korony. Kwitnienie trwa od VI do VIII. Owocem jest czterodzielna rozłupnia. W starożytności i średniowieczu roślinę uprawiano w ogrodach przydomowych w celach leczniczych. Na jej właściwości prozdrowotne wskazuje łacińska nazwa gatunkowa cardíacus = leczący serce, sercowy, wywodząca się od greckiego kardiakós = dotyczący serca, pomagający sercu. Spotyka się też tłumaczenie tej nazwy jako „lwie serce”. Serdecznik wykazuje działanie nasercowe, uspokajające, obniżające ciśnienie krwi. Z ziela uzyskuje się ciemnooliwkowy barwnik. Dawniej kwiaty dodawano do piwa.

Roślina preferuje stanowiska słoneczne, co do gleby nie ma specjalnych wymagań, choć najodpowiedniejsze będą dla niej podłoża bogate w azot, przepuszczalne, średnio zwięzłe, niezbyt suche. Rozmnaża się z nasion wysiewanych wiosną (III-IV) lub jesienią (IX lub X-XI) w rzędy co 40-50 cm. Daje też samosiewy. Innym sposobem rozmnażania jest podział starszych egzemplarzy. Serdecznik można polecić do wzbogacania nieużytków.

Chaber łąkowy – Centaurea jacea L.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Występowanie: łąki, pastwiska, skraje lasów, przydroża, zarośla

Stanowisko: słoneczne

Gleba: gliniasta, średnio próchniczna, średnio wilgotna

Termin kwitnienia: VI-X

Długość kwitnienia: ~6 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: 100-230 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: kremowy

Gatunek występuje na łąkach, pastwiskach, skrajach lasów, przydrożach i w zaroślach. Wykształca wzniesioną, kanciastą i szorstką łodygę dorastającą do 20-120 cm wysokości. Liście są zmienne, najczęściej o niepodzielonej blaszce. Te usytuowane w dolnej części łodygi są całobrzegie lub ząbkowane o lancetowatym lub jajowatym kształcie, wyrastają na ogonkach. Liście górne mają lancetowaty lub eliptyczny kształt, są nagie lub owłosione, siedzące. Kwitnienie przypada na VI-X. Różowopurpurowe kwiaty zebrane są w koszyczki o średnicy 1-3 cm, osadzone pojedynczo na szczytach rozgałęzień. Osadnik kwiatostanowy ma okrągławy kształt i długość 1,2-1,5 cm. Okryty jest przez listki z błoniastą przyczepką na szczycie, która całkowicie zakrywa ich zieloną część. Koszyczki składają się z brzeżnych, lejkowatych, płonnych kwiatów (nie mają pręcików ani słupków), wnętrze kwiatostanu wypełniają obupłciowe kwiaty rurkowate. Zawierają one 5 pręcików i jeden słupek. Pręciki wykazują reakcję ruchową na bodźce dotykowe – ich nitki kurczą się a wówczas szyjka słupka ze znamieniem jest wypychana ku górze. Reakcja jest odwracalna – już po upływie 1 min, pręciki wracają do stanu wyjściowego. Owocem jest niełupka pozbawiona puchu kielichowego. W Karpatach roślina jest niezbędnym elementem wiązanki święconej podczas uroczystości Matki Boskiej Zielnej (15 VIII).

Rośliny najlepiej rosną na stanowiskach słonecznych. Lubią gliniaste, średnio próchniczne i średnio wilgotne gleby. Można je rozmnażać przez wysiew nasion lub podział.

Czyściec błotny − Stachys palustris L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: wilgotne łąki, brzegi wód, rowy, zarośla, pola uprawne

Stanowisko: słoneczne

Gleba: gliniasta, wilgotna lub lekko podmokła

Termin kwitnienia: VI–IX

Długość kwitnienia: ~2,5 mies.

Rozmnażanie: siew, podział kłączy

Wydajność miodowa: 100–120 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: kremowożółte

W tradycji ludowej nazywany jest także świńską rzepą lub przykopniakiem błotnym. Występuje na mokrych i wilgotnych łąkach, nad brzegami wód, w rowach, zaroślach, może także zachwaszczać uprawy polowe. Wykształca podziemne kłącza i rozłogi, które jesienią bulwiasto grubieją. Po ugotowaniu lub upieczeniu nadają się do wykorzystania w celach spożywczych (w Polsce jeszcze do połowy XX w. zbierano kłącza czyśćca na pożywienie). Z tego względu w XIX w. gatunek ten był nawet próbnie uprawiany. Jadalne są także liście, młode pędy i nasiona. Czyściec wykształca czworokątną, nierozgałęzioną łodygę, która osiąga 20–60 cm wysokości. Cała roślina pokryta jest włoskami, które na łodydze są zawsze skierowane w dół. Liście mają lancetowaty kształt oraz karbowano-ząbkowany brzeg blaszki. Wyrastają po dwa naprzeciw siebie, a kolejna para liści jest ustawiona pod kątem 90º w stosunku do poprzedniej, co zapewnia lepsze wykorzystanie promieni słonecznych. Dolne liście wyrastają na krótkich ogonkach lub są siedzące, górne nasadą obejmują łodygę. Kwiaty zebrane są po 6–12 w nibyokółki w kątach górnych liści, tworząc szczytowy, kłosowaty kwiatostan o długości do 20 cm. Do kształtu kwiatostanu prawdopodobnie nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny, gdyż greckie słowo stachys oznacza kłos. Kwiaty mają ciemnoróżowe zabarwienie, w dolnej części płatki korony zrośnięte są w krótką rurkę, w górnej tworzą dwie wargi. Na wardze dolnej widoczne są jasne prążki lub plamki, które stanowią wskaźnik nektaru dla owadów. Wewnątrz rurki korony obecny jest pierścień włosków, który może chronić nektar przed parowaniem. Elementy generatywne stanowią 4 pręciki, których główki rozchylone są pod kątem 180º oraz jeden słupek. Kwitnienie trwa od VI do IX. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na cztery połyskujące, ciemnobrunatne rozłupki o brodawkowatym kształcie. Dawniej czyściec wykorzystywany był jako środek na trudno gojące się rany (stąd jego nazwa), także na skurcze i krwawienia. Nalewka z kwiatów jest skutecznym lekiem przy dnie moczanowej, chorobie wieńcowej, ma też właściwości uspokajające. Kłącza są przysmakiem norników – w swoich gniazdach mogą zgromadzić ich nawet kilka ­kilogramów.

Szałwia omszona – Salvia nemorosa L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: suche łąki i przydroża

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: przepuszczalna, lekko wilgotna, sucha

Termin kwitnienia: VI - VII

Długość kwitnienia: ok. 8 tyg.

Rozmnażanie: podział, sadzonki wierzchołkowe, wysiew nasion

Wydajność miodowa: 100–150 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 10–20 kg/ha

Kolor obnóży: brudnożółty

Jej ojczyzną jest Azja Zachodnia i Europa Wschodnia. W Polsce rośnie na suchych łąkach i przydrożach, jest też chętnie uprawiana w ogrodach (zwłaszcza jej liczne odmiany). Roślinę cechuje krzaczasty pokrój. Część nadziemną stanowi wzniesiona, nierozgałęziona łodyga dorastająca do 30–80 cm wysokości, która drewnieje w dolnej części. Na jej powierzchni wyrastają liczne włoski skierowane w dół. Liście mają kształt owalnolancetowaty lub eliptyczny, są lekko pomarszczone, szarawo owłosione, krótkoogonkowe. Drobne kwiaty zebrane są na szczytach łodyg w okółki tworzące kłosy. Kwiaty zbudowane są z fioletowej (u odmian także innej barwy, np. różowej), dwuwargowej korony oraz purpurowej podsadki i kielicha. Barwne podsadki nawet po przekwitnięciu stanowią element dekoracyjny. Gatunek kwitnie od VI do VII. Przycięcie rośliny przed przekwitnięciem powoduje bardzo obfite powtórne kwitnienie.

Szałwia omszona najlepiej rośnie na przepuszczalnej, lekko wilgotnej lub suchej glebie o średniej bądź dużej zasobności. Preferuje stanowiska słoneczne lub lekko cieniste. Można rozmnażać ją przez podział, nasiona wysiewane wiosną na rozsadniku oraz przez sadzonki wierzchołkowe. Należy je pobierać w II–III i ukorzeniać w szklarni lub w IV i wysadzać do gruntu. Na miejsce stałe rośliny sadzi się w rozstawie 40 × 30 (40–50) cm. Gatunek daje liczne samosiewy. Zaleca się sukcesywne zbieranie nasion, gdyż bardzo łatwo osypują się z roślin.

Lnica zwyczajna – Linaria vulgaris Mill.
Rodzina: Plantaginaceae – babkowate

Występowanie: miedze, suche murawy, pola, zręby, przydroża

Stanowisko: słoneczne

Gleba: piaszczysta lub gliniasta o odczynie od słabo kwaśnego do zasadowego

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: ok. 3 mies.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: 90-100 kg/ha

Masa pyłku 0,5 mg/kwiat

Kolor obnóży: żółtopomarańczowy

Jest kępkową byliną, która rośnie dziko w środkowej i wschodniej Europie oraz umiarkowanych rejonach Azji. W Polsce należy do chwastów spotykanych na miedzach, suchych murawach, polach, zrębach i przydrożach. Wykształca prostą, słabo rozgałęzioną łodygę o wysokości 20–60 cm, gęsto pokrytą niebieskawymi, lancetowatymi, ostro zakończonymi liśćmi, które przypominają liście lnu – stąd polska nazwa lnica i łacińska Linaria (łac. Linum = len). Nazwa lnica nawiązuje także do faktu, że gatunek ten był również uciążliwym chwastem w uprawach lnu.

Część podziemną byliny stanowi korzeń dorastający do 1 m głębokości, z którego wyrastają liczne rozłogi. Dzięki nim roślina tworzy rozległe skupienia. Kwiaty o przyjemnym, miodowym zapachu mają charakterystyczną dwuwargową koronę, która miłośnikom ogrodów przypomina lwią paszczę. Korona kwiatów cechuje się jasnożółtym kolorem, jedynie na wewnętrznej powierzchni wargi dolnej widoczna jest pomarańczowa plama. Warga dolna zakończona jest długą (1,2 cm) ostrogą, która od strony grzbietowej jest wewnątrz owłosiona z wyjątkiem wąskiego kanalika, którym nektar spływa w dół. Wewnątrz kwiatów znajdują się cztery dwusilne pręciki (2 dłuższe i 2 krótsze) oraz centralnie umieszczony słupek. Kwiaty (10–40) zebrane są w grona na szczycie łodyg. Kwitnienie odbywa się w VI–IX.

Wierzbownica kosmata – Epilobium hirsutum L.
Rodzina: Onagraceae – wiesiołkowate

Występowanie: brzegi wód, rowy, wilgotne łąki, wilgotne zarośla

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: gliniasta, zasobna w składniki pokarmowe, wilgotna

Termin kwitnienia: VI-VIII

Długość kwitnienia: 8-9 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: kremowy do jasnożółtych

Jest byliną dorastającą do 60–150 cm wysokości porastającą brzegi wód, rowy, wilgotne łąki oraz wilgotne zarośla. Wykształca wzniesione, w górze rozgałęzione łodygi. Są one okrągłe na przekroju, pokryte licznymi dłuższymi włoskami mechanicznymi i krótszymi wydzielniczymi, do czego nawiązuje polska i łacińska nazwa gatunkowa (kosmata, hirsutum).

Liście wyrastają parami naprzeciw siebie, są siedzące (nie mają ogonków liściowych) o lancetowatym kształcie i piłkowano-ząbkowanym brzegu. Część podziemną rośliny stanowią rozłogi. Kwiaty są duże (1,2–2,5 cm długości) o ciemnoróżowych, sercowato wyciętych czterech płatkach. Elementy generatywne stanowi osiem pręcików (cztery z nich mają dłuższe nitki i cztery krótsze) i jeden słupek z czterodzielnym znamieniem. Kwitnienie trwa od VI do VIII. Owocem jest równowąska, 4-kanciasta torebka zawierająca brodawkowate nasiona opatrzone puchem, który ułatwia ich rozsiewanie. Z liści można sporządzać herbatę, co jest praktykowane zwłaszcza w Rosji.

Szanta zwyczajna – Marrubium vulgare L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Występowanie: wysypiska, pobliże siedzib ludzkich

Stanowisko: słoneczne

Gleba: lekka, o odczynie obojętnym lub zasadowym, zasobna w składniki mineralne

Termin kwitnienia: VI-VIII (IX)

Długość kwitnienia: ok. 3 mies.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 50-400 kg/ha

Wydajność pyłkowa: 10-20 kg/ha

Kolor obnóży: ciemnobrunatny

Roślina pochodzi z pd.–wsch. Europy i Azji zachodniej, w Polsce rzadko można ją spotkać na wysypiskach i w pobliżu siedzib ludzkich, jest także uprawiana na plantacjach zielarskich. Czasem nazywana jest melisą białą i mylona z melisą ­lekarską.

Szanta to wieloletnia roślina o białokutnerowatej (gęsto owłosionej), kanciastej łodydze dorastającej do 60 cm wysokości, z której wyrastają okrągławe, pomarszczone, lekko karbowane liście z wyraźną siatką nerwów. Liście wierzchołkowe są jajowate, dolne – sercowato-okrągławe. Górna powierzchnia liści cechuje się szarozielonym kolorem, dolna jest owłosiona podobnie jak łodyga.

Siedmiopalecznik błotny – Comarum palustre L.
Rodzina: Rosaceae – różowate

Występowanie: wilgotne łąki, torfowiska, łęgi, olsy

Stanowisko: słonecznie, półcieniste

Gleba: wilgotna, uboga w składniki pokarmowe, o odczynie kwaśnym

Termin kwitnienia: VI-VII

Długość kwitnienia: ok. 4 tyg.

Rozmnażanie: siew nasion

Wydajność miodowa: 25-40 kg/ha

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółty

Jest byliną lub półkrzewem osiągającym 20–60 cm wysokości. Występuje na wilgotnych łąkach, torfowiskach, w łęgach i olsach. Wykształca nierozgałęzione pędy płonne i słabo rozgałęzione pędy kwiatowe. Część podziemną stanowi zdrewniałe kłącze. Nieparzystopierzaste liście wyrastają na długich ogonkach. Poszczególne listki są prawie siedzące, podłużnie lancetowate, brzegiem ostro piłkowane. Górna powierzchnia liści ma ciemnozielony kolor, dolna – szarozielony oraz włoski na nerwach. U podstawy ogonka liściowego wyrastają duże, jajowate przylistki, zwykle całkowicie zrośnięte z ogonkiem. Łacińska nazwa gatunkowa wskazuje na preferencje rośliny względem podłoża, palúster = bagienny, rosnący na bagnie, bagnisty (łac. palus = bagno, stojąca, stagnująca woda).

Kwiaty zebrane są w luźne baldachogrona. Kwitnienie trwa od VI do VII. W skład pięciokrotnego kwiatu wchodzi kielich dłuższy od korony, purpurowa korona oraz liczne ciemnoczerwone pręciki i słupki. Działki kielicha z zewnątrz są zielonego a od wewnątrz ciemnopurpurowego koloru. Towarzyszy im zewnętrzny okółek dodatkowych działek nazywanych kieliszkiem. Kielich nie odpada po wytworzeniu się owoców. Są to niełupki osadzone na półkolistym dnie kwiatowym, które mięśnieje podczas ich dojrzewania. Roślina wykorzystywana jest w celach leczniczych, gdyż jej ziele wykazuje właściwości napotne, przeciwkrwotoczne, ściągające i antyseptyczne. Medycyna ludowa poleca siedmiopalecznik w stanach zapalnych kości oraz kręgosłupa a zewnętrznie na bóle stawów i kości. Dawniej gatunek wykorzystywany był do garbowania skór oraz do barwienia wełny na czerwono.

Roślina preferuje słoneczne lub lekko zacienione stanowiska. Najlepiej rośnie na glebach wilgotnych o odczynie kwaśnym, ubogich w składniki pokarmowe. Rozmnaża się za pomocą niełupek.

Krwiściąg lekarski – Sanguisorba officinalis L.
Rodzina: Rosaceae – różowate

Występowanie: wilgotne łąki, torfowiska

Stanowisko: słoneczne, półcieniste

Gleba: wilgotna, zasobna w składniki pokarmowe, o pH obojętnym lub zasadowym

Termin kwitnienia: VI-IX

Długość kwitnienia: ok. 3 mies.

Rozmnażanie: siew nasion, podział

Wydajność miodowa: brak danych

Wydajność pyłkowa: brak danych

Kolor obnóży: żółty

Krwiściąg rośnie dziko w strefie klimatu umiarkowanego w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce najczęściej można go spotkać na wilgotnych łąkach i torfowiskach. Jest byliną o wzniesionych łodygach o wysokości 30–150 cm, pokrytych pierzastymi liśćmi utworzonymi 7–13 jajowatych lub podłużnie sercowatych listków. Ich górna powierzchnia jest ciemnozielona, dolna jaśniejsza, brzegiem są ząbkowane. Część podziemną stanowi silne, rozgałęzione kłącze.

Kwiaty zebrane są w kłosowate lub kuliste kwiatostany o długości do 3 cm, ktore wyrastają na długich szypułkach na szczytach łodyg. Ciekawostką jest, że kwiaty nie mają korony (przyp. wewnętrzny element okwiatu u roślin dwuliściennych) a jego część ozdobną stanowi czerwonobordowy, czterodziałkowy kielich. Wewnątrz kwiatu znajduje się do 30 pręcików i jeden krótki słupek. U jego podstawy zlokalizowany jest nektarnik. Owoc to drobna, wydłużona niełupka zamknięta w kubkowatym dnie kwiatowym. Kwitnienie trwa od VI do IX. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny utworzona jest z dwóch słów: sanguis = krew i sórbeo = chłonę, co wskazuje na zastosowanie ziela i kłączy rośliny jako leku przeciwkrwotocznego, przeciwbiegunkowego, odkażającego i ściągającego, bądź związana jest z barwą kwiatów. Suszone korzenie dodaje się do aromatyzowania napojów alkoholowych. Ziele ma właściwości mlekopędne i przeciwbakteryjne. Okłady z rozgniecionych liści są pomocne przy trudno gojących się ranach, wrzodach, oparzeniach i stłuczeniach. Odwar z korzeni niszczy pasożyty jelitowe. Młode liście, szczytowe części pędów i nierozwinięte kwiatostany krwiściągu można dodawać na surowo do sałatek lub spożywać po ugotowaniu oraz dodawać do zup, cechuje je ogórkowy smak. Siano z dodatkiem tego gatunku stanowi dietetyczną paszę, choć jego duży udział może powodować czerwoną barwę mleka krów. Płukanie włosów w odwarze z krwiściągu zapobiega ich przetłuszczaniu się, stają się lśniące i puszyste.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"