Przczoła… dlaczego wyrazu pszczoła nie piszemy przez rz? I o jej słowiańskim pochodzeniu.

Pszczoła na książce

Ilustr. Martyna Walerowicz, Midjourney, CC BY-ND 4.0

Powiedzieć, że język polski jest skomplikowany, to nic nie powiedzieć. Ostatnio próbowałam wytłumaczyć znajomej Chince, uczącej się języka polskiego, dlaczego czasem mówimy „spotkajmy się pod sklepem” skoro przecież „pod” odnosi się do przebywania dosłownie pod obiektem – mostem czy stołem. A to tylko gramatyka!

Samo rz-ycie

Zazwyczaj „rz” piszemy w tych słowach, które w zamierzchłych czasach nasi przodkowie zapisywali i wymawiali przez „r”, np. przyjaźń (od prasłowiańskiego prijaznь), przodek (perdъkъ). Natomiast słowiańska pszczoła nigdy nie miała „r” – mało tego! Pozbawiona była też „sz”. Oryginalnie zapisywana była tylko z „cz” (č), brzmiąc po prostu „pczoła”.

To prasłowiańskie č zachowało się w innych językach słowiańskich np. czeskim i słowackim včela albo serbskim pčela. W językach, które mają „ć” zapisywane jak ч, np. rosyjskim i bułgarskim, też to widać. Słowo pszczoła w nich to bowiem пчела (pʧʲɛla lub prościej: pćela).

Narodziny pczoły

Etymolodzy, zajmujący się badaniem pochodzenia słów, mają dwie hipotezy, w jaki sposób w językach słowiańskich ewoluowało to słowo. Pierwsza wskazuje na możliwe określanie niskiego, buczącego dźwięku, jaki wydaje lecący owad, mianem bučati. Wyraz pszczoła bъčela miał powstać właśnie od dźwiękonaśladowczego trzonu bъč.

Czytaj także: Historia pewnego pszczelarskiego zdjęcia

Druga hipoteza mówi o pochodzeniu słowa pszczoła od formy bьčela (zauważcie, że twarde ъ zmieniło się na miękkie ь). Ta forma ma związek z indoeuropejskimi nazwami, np. litewskim bite, norweskim bie, szwedzkim bi itd. Jednocześnie etymolodzy zauważają, że praindoeuropejski rdzeń bhei-, od którego pochodzą wymienione wcześniej słowa, może mieć dwa znaczenia – takie jak w pierwszej hipotezie, dźwiękonaśladowcze, lub wskazujące na tę bardziej agresywną cechę charakteru pszczoły: żądlenie lub uderzenie.

Czemu przez p?

Uważny czytelnik zauważy, że pierwotnie słowo pszczoła pisane było przez „b” na początku (bъčela). Dlaczego się przekształciło? Mówiąc najprościej, jer twardy, czyli samogłoska zredukowana, tzw. półsamogłoska (ъ)[1], znajdowała się w słabej pozycji i zaniknęła. Mieliśmy więc słowo bčela, ale dźwięczne „b” stało przed bezdźwięcznym cz. By ułatwić sobie wymowę, „b” również zaczęto wymawiać bezdźwięcznie, co doprowadziło do wymawiania go jako „p”. Ta zmiana była więc wymuszona fonetycznie, a nie historycznie. Podobnie było w wypadku dodania do słowa „sz”, które w zapisach zaczęło widnieć w XV w., ale jeszcze do XVII pojawiał się też zapis pczoła. Miało ono najprawdopodobniej ułatwić wymowę. Prześledźmy procesy, jakie zaszły w słowie pszczoła:

(scs.) bьčela -> bъčela -> bčela -> pčela -> (pol.) pczeła -> pczoła -> pszczoła

Co do zmiany „l” na „ł” oraz „e” na „o”, to odzwierciedlają regularne procesy, jakie zachodziły w polszczyźnie. Na przykład „e” znajdujące się przed spółgłoskami „t”, „d”, „s”, „z”, „n”, „r” i właśnie „ł” było zastępowane przez „o”.

Konkluzja

Często pierwotne słowa różnych języków starały się oddać prawdziwą naturę danego stworzenia, zjawiska itd. W przypadku słowa pszczoła możemy wybrać, czy bardziej odpowiada nam jego „bucząca” etymologia czy „żądląca”. Która odpowiada Tobie?

[1] Ciekawostka: W języku polskim jerów nie zapisywano, ponieważ zaniknęły zanim zaczęto zapisywać słowa.

Źródło: Etymologicznamenazeria.wordpress.com, nck.pl

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"